Świdnica

Słownik Geograficzny KRÓLESTWA POLSKIEGO I INNYCH KRAJÓW SŁOWIAŃSKICH.

Swidnica, niera. Schweidnitz, miasto pow. na Szlasku pruskim, w regencyi wroclawskiej, stolica dawnego ksiestwa t. n., lezy pod 50° 50' 3" pln. szer. i 34° 7' 4" wsch. dlg., na wzn. 652 do 686 st. n. p. m., na lewym wynioslym brzegu Wystrzycy, plynacej z po-blizkiego (od pld.) pasma gór Waldenburskich (Wysokilas) i przyjmujacej w poblizu miasta dwa doplywy: potok od Boegendorfu i Pilawe (Peile). S. lezy przy linii dr. zel., idacej od Glogowy na Lignice (odl. 60 kim.), S., Nisse, Racibórz do Bogumina (Oderberg) i przecinajacej sie w poblizu S. w Koenigszelt z linia idaca z Wroclawia do Trautenau (w Czechach). Odl. 7Ya m^ °& Wroclawia na zach.-pld. Jeszcze na poczatku obecnego stulecia S. byla otoczona murami. Do miasta prowadzilo z przedmiesc 7 bram. Z przedmiesc najwazniejsze: Wroclawskie, Steinweg

forteczne na plantacye, stanowiace miejsce przechadzki. Miasto posiada kosciól parafialny katolicki, kosciól ewangielicki, gimna-zyum, szkole rzemiosl, wyzsza szkole dla dziewczat, zaklad poprawczy i przytulek dla ubogich. Jarmarki na welne i zboze. Z zakladów fabrycznych najwazniejsze sa: fabryka machin i narzedzi rolniczych, fabryka organów, wyrób skór i rekawiczek. Miasto ma 1017 dm., 23,669 mk. (1509 wojska), w tej liczbie: 14,469 ew., 8776 kat., 62 in. wyzn., 362 zydów. W 1840 r. bylo 778 dm., 87 publicznych i 111 fabrycznych budynków, 10,621 mk. prócz wojska (2205), w tej liczbie 7491 ew., 2993 kat., 137 zyd. Do miasta nalezy 1482 ha (999 ha roli, 189 lak i 172 lasu, z dochodom czystym 51'30 mrk z ha roli, 43'08 z ha lak i 13'71 z ha lasu). Najgodniejsza uwagi budowla w miescie jest starozytny kosciól par. p. w. sw. Stanislawa i Waclawa. Okazala ta budowla ma 254 stóp (szlaskich) dlugosci, 96 szerok. i 70 wysokosci (do 1694 r. 85 st.). Wieza koscielna wznosi sie na 327 st. (po wiezy kosciola sw. Elzbiety we Wroclawiu najwyzsza na Szlasku). W wielkim oltarzu N. P. Marya z Dziecieciem Jezus. Na jednym z chórów rzezbiony z drzewa oltarz o 4 skrzydlach, przedstawiajacy Wniebowz. P. Maryi, z 1492 r. Fundatorem kosciola mial byc Piotr Wlast Dnnin na poczatku XI w. Zburzony przez Tatarów 1241 r., odbudowany zostal z drzewa przez Boleslawa, ks. wroclawskiego, i oddany klaryskom wroclawskim 1250 r. Boleslaw wzniósl nowy kosciól z kamienia 1330-1353 r. Wtedy zapewne zmieniono pierwotne poswiecenie, przez dodanie sw. Stanislawa. Budowe wiezy rozpoczeto 1429 r. Zamierzano wzniesc tez druga. Zajety przez protestantów w polowie XVI w., wrócil w polowie XVII w rece katolików; przyczem patronat otrzymali jezuici. Od 1773 r. prawo patronatu nalezy do rzadu. Drugi kosciól, p. w. s w. Michala, wzniesli jako kaplice szpitalna 1283 r. krzyzowcy (bracia szpitalni) wroclawscy. W 1812 r. zamkniety zostal i przerobiony na dom prywatny. W r. 1501 wzniesiono kosciólek sw. Barbary przy Strzyglowskiej bramie, sluzyl on w ostatniem stuleciu przez czas jakis za kosciól garnizonowy. Kaplica sw. Trójcy w ratuszn istnieje od 1448 r. Cmentarny kosciól sw. Mikolaja istnial juz zapewne w XVI w. Na miejscu starego grodu ksiazecego, zniszczonago przez pozary, wzniesiono 1682 r. kosciól z klasztorem kapucynów. Kosciól nastepnie zamieniono na ewang. i oddano na uzytek garnizonu. Kosciól z klasztorem urszulanek, fundacyi hr. Schaffgotsch, powstal 1700 r. (klasztor 1712 r.). Od 1729 r. zajmowaly sie zakonnice nauczaniem dziewczat. Klasztor i zaklad ten przetrwaly az do ostatniego kul-turkampfu". Kosciól ewang., p. w. sw. Trójcy, tworzy z budowlami koscielnemi i szkol-nemi oddzielne przedmiescie. Jestto jedna z trzech swiatyn, które wzniósl cesarz Ferdynand II na upamietnienie pokoju z 1648 r. Budowe ukonczono 1657 r. Gimnazyum ewan-gielickie powstalo 1707 r. na mocy konwen-cyi altransztadzkiej. Poczatek miasta siega XI w. Zburzona przez Tatarów 1241 r. pojawia sie jako miasto 1250 r. za Henryka III. R. 1285 nadaje 8. Henryk IV rozmaite przywileje. Bolko I otoczyl miasto murem. Ks. Bernard dozwolil 1321 r. zaprowadzic ksiege miejska i udzielil pelne sadownictwo. Od 1326 r. S. zostaje stolica odrebnego ksiestwa swidnickiego i jaworskiego. Bolko II (1326-1368), siostrzeniec Kazimierza W., potwierdza przywileje miasta 1328, rozszerza takowe i pozwala 1336 r. polaczyc nowe miasto ze sta rem. Ksiaze ten, jakkolwiek odparl energicznie pretensye Jana, króla czeskiego, zadajacego uznania zwierzchnosci korony czeskiej i popierajacego to zadanie oblezeniem S. w 1345 r. i zajeciem Kamienogóry (Lands-hut), jednak nastepnie wchodzi w stosunki z królem Karolem (synem Jana), który zeni sie z siostrzenica Boleslawa Anna, córka Henryka ks. jaworskiego, i otrzymuje w umowie slubnej zapewnienie, ze po bezdzietnej smierci Boleslawa zostanie dziedzicem ks. swidnickiego i jaworskiego. Nastapilo to dopiero 1392 r. po smierci wdowy po Boleslawie, Agnieszki. Boleslaw w 1363 a Agnieszka 1389 r. wydali dla S. wazne przywileje tyczace sie wykonywania prawa magdeburskiego, udzielania takowego innym osadom, zasiegania wyjasnien prawnych w Raciborzu, wyboru rajców, pieczeci miejskiej i wójtowskiej, funduszów miasta. O pomyslnym rozwoju miasta swiadczy ilosc domów, wynoszaca 949 w 1397 r. Wazna galezia przemyslu miejskiego byl wyrób piwa zwanego Schwarzer Schoeps". Piwo to sprowadzone do "Wroclawia przez wikaryuszów katedry, wywolalo w drugiej polowie XIV w. zatarg miedzy kapitula a mieszczanami. Zatrzymanie przez mieszczan wozu z piwem swidnic-kiem, spowodowalo kapitule do rzucenia in-terdyktu (Kronika Janka z Czarnkowa, rozdz. 50). Hussyci oblegaja S. r. 1427; Jerzy, margrabia brandeburski, oblega z rozkazu cesarza r. 1522 dla ukarania mieszczan za zniewazenie urzednika cesarskiego. Oba oblezenia byly bez skutku. Dragoni Lichtensteina owladneli miastem przez podstep 17 stycz. 1629 r. Szwedzi i Sasi obiegli S. 1632 r. Najstra-

szliwszym dla miasta byl rok 1633. Szereg klesk rozpoczal pozar 520 domów 18 maja; 5 lipca rozpoczely bombardowanie bezskutecznie wojska Wallensteina, jednoczesnie rozszerzyla sie zaraza. Zmarlo do 14,000 ludzi (z okolica); z 1900 obywateli miasta zostalo 70. Wojska stracily do 30,,000 ludzi. Szwedzi oblegaja i ostrzeliwaja, S. od 30 maja do 3 czerwca 1642 r. Cesarskie wojska oblegaja od 24 listop. 1643 do 14 maja 1644 r. (poddanie sie). W miescie panuje straszliwy glód. Pozar 1716 r. niszczy 2/3 miasta i dawny zamek ksiazecy (z 1295 r.), odtad juz nieodbu-dowany. Fryderyk II zamienia S. na fortoce z wysunietemi fortyfikacyami. Zdobyta przez Austryaków 11 listopada 1757 r., odebrana przez Prusaków 1759 po 18-dniowem oblezeniu (od l do 18 kwiet.). R. 1761 znowu Au-stryacy zajmuja S. a Prusacy po dwumie-siecznem oblezeniu (od 8 sierpnia) odbieraja 1762. R. 1807 oblezona od 10 stycz. do 16 lutego przez Bawarów. Po zdobyciu fortyfi-kacye ulegly zburzeniu. Straty jakie ponioslo wtedy miasto i wartosc zburzonych robót wynosza miliony talarów. Historya S. napisal Schmidt: G-eschichte der Stadt Schweidnitz" (Swidnica, 1846). S. par. kat., dek. kielcow-ski (Koeltsch), miala 1869 r. 5714 kat., 10015 ewang., 262 izr., 63 dyss.

Powiat swidnicki ma 10'52 mil kwadr, obszaru, zajmuje on obszar pólnocnych stoków gór Waldenburskich, glównie zyzna doline Bystrzycy (Wystrzycy) i jej doplywów. Na obszarze powiatu wznosi sie odosobniona grupa górska Sobótki i plynie Sleza, na której brzegach miescily sie odwieczne siedziby Sle-zanów. Zyznosc wielka gleby, nadajacej sie do uprawy zbóz, buraków, drzew owocowych, bogactwa mineralne (wegiel brunatny, olów, miedz), rozwinely przemysl rolniczy i fabryczny, sprowadzily na tym obszarze niezmiernie wysoka gestosc zaludnienia. Na lO1^ milach mieszka obecnie (1885 r.) 95,011 mk., a wiec przeszlo 9,000 na jednej mili. Z tej ogólnej cyfry na miasta przypada: 35,028 (w tem 2020 wojska), na gminy wiejskie 53,250 i na wieksza posiadlosc 6733. Co do wyznania, to w miastach mieszka: 21,607 ew., 12,807 kat., w gm. wiejskich: 33,016 ew. i 19,769 kat.; na obszarze wiekszej posiadlosci: 4595 ew., 2122 kat. Zydów w powiecie jest 478 (471 w miastach). Co do pochodzenia plemiennego, to wykazy urzedowe i geografia Szlaska Adamy'ego uwazaja wszystkich za Niemców. Polskiej ludnosci nie ma tu zupelnie. Obszar miejskich posiadlosci wynosi: 3005 ha (2104 roli, 251 lak, 400 lasu); gminy wiejskie maja 33,822 ha (27,038 roli, 2098 lak, 2315 lasu); wieksza posiadlosc obejmuje 22,202 ha (13,326 roli, 1646

6321 lasu). Przemysl fabryczny bogato roz winiety reprezentuja: cukrownie w liczbie 7, garbarnie, fabryki oleju, krochmalu, powozów, pachin, przedzalnie, tkackie warsztaty, blicharnie. Glówne osady fabryczne sa, prócz Swidnicy, Freiburg i Saarau. Br. Ch.

Swidnicka Bystrzyca, ob. Wystrzyca.