Wystawianie Świadectw Charakterystyki Energetycznej budynków oraz lokali. Badania termowizyjne

Książka..O Galicji Zdjęcia z kresów ..Kresy wschodnie Grzymałów Mapy historyczne Świdnica Filmy TanecznePielgrzymka

Ostróg

Ostróg, niegdys stolica udzielnych ksiazat Rusi, dzis mto powiatowe gub. wolynskiej, lezy pod 50° 20' pln. szer. a 44° la' wsch. dlug., przy ujsciu rzld Wilii do Horynia, odlegle 213 w. od Zytomierza a o 13 w. od st. dr. zel. pld.-zachodniej Krzywin i Ozenin.

Od pólnocy i zachodu oslania O. pasmo wzgórz, stanowiacych ostatnie odlamki Karpat; od poludnia okala je niewielka rzeczka Wilia, wpadajaca od wschodniej strony do Horynia. Czesc wschodnia mta miesci sie na niskiej plaszczyznie, pólnocna zas i zachodnia rozrzucone sa po górach. Patrzac od wschodu i poludnia ukazuja sie ogromne mury bylego kolegium jezuitów, zamku i baszt wzniesionych przez ks. Ostrogskich. Cerkwie i kosciól, kryte blacha, z wynioslomi kopulami, i domy rozrzucone po górach i w równinie, okolone ogrodami, ladny przedstawiaja widok; a poczerniale rozwaliny murów dowodza starozytnosci miasta.

W O. znajduje sit} 4 cerkwie drewniane, na podmurowaniu, kosciól katolicki murowany, 2 synagogi murowane, 15 domów modlitwy zydowskich. W 188'i r. bylo 7717 mk., w tej liczbie zalodwo do 2000 chrzescian, reszte stanowili zydzi, liczba których prawdopodobnie jest znacznie wieksza; w 1835 r. bylo tu 3300 a w 1861 r. 8926 mk.

W O. znajduje sie 255 sklepów, 32 kupców 2 gildii, dwie rzeznie, 22 szewców, 18 krawców mezkich, 4 zenskich, 8 kowali, 18 garncarzy, 6 ciesli, 22 mularzy, 2 powrozników, 18 fabryk, zatrudniajacych 58 robotników i produkujacych za 31898 rs. rocznie, z których wazniejsze: fabryka powozów, mydla, swiec i 6 garbarni. Odbywa sie tu rocznie 5 jarmarków. Handel dosc znaczny pszenica, welna, skórami i drzewem. Z urzedów mieszcza sie obecnie w O.: urzad powiatowy, zarzad okregu policyjnego, sad pokoju i zjazd sedziów pokoju, opieka szlachecka, u-rzad konskrypcyjny, pocztamt, biuro telegraficzne, izba skarbowa, biuro komisarza wloscianskiego; dalej jest tu progimnazyum mez-kie 6-cio klasowe, seminaryum nauczycielskie, szkola parafialna, szkola dla wloscian i szkola zydowska.

Pod wzgledem sanitarnym jest w O. 3 doktorów rzadowych, 6 wolno prakty-1

kujacych, 2 akuszerki patentawane. Samo mto dzieli sie na Stare i Nowe, zalozone w zeszlym stuleciu napr. brz. rz. Wilii; otacza je 6 przedmiesc!: Tatarskie, Mokra Wola, Habyna Wola, Szaterniki, Sucha Wola i Bielmaz. W Starem miescie znajdowaly sie ulice: Rynkowa, Lucka, Krasnogórska, Przecznica, Zarwanska, Stara Zydowska, Zawale, Przygródek, Niska, Zgnila, Nowa Zydowska, Zarzecze, Tynowce i Zakusa. Jako slad obwarowania mta pozostaly dotychczas 3 baszty murowane, jedna od przedmiescia Tatarskiego (Tatarskiej ulicy), dzis w czesci rozwalona, druga na Krasnejgórce, mocno uszkodzona, a trzecia na górze Zamko -wej w dobrym jeszcze stanie.

Oprócz tego bylo jeszcze kilka baszt do polowy murowanych a od polowy diewnianych. Mur opasywal miasto i szedl od klasztoru jezuitów do baszty Tatarskiej ulicy, od tej w prostej linii do baszty przy okopisku zydowskiem, od tej baszty wprost ku poludniowi ku baszcie krasnogór-skiej, odtad zwracal sie ku pld.-zachodowi, po-czem ku poludniowi a w koncu ku wschodowi do baszty zamkowej. Na pól wiorsty od tej linii znajduja sie jeszcze dotychczas fossy i waly. Najdawniejsza budowla w O. byl zamek, wzniesiony na wynioslej górze. Dzis jeszcze na urwisku tej góry od strony poludniowej istnieje niewielki mur cztero-pietrowy, z dzikiego kamienia, gestemi podparty skarpami. Mieszcza sie w nim obszerne lochy, z których jedne przeznaczone byly na wiezienia, gdyz w murze znajduje sie kilka zardzewialych halsów zelaznych i kilka ogniw lancucha, inne zas na piwnice.

Oprócz tego jest eszcze po kilka obszernych pokoi na trzech pietrach. Najwyzsze pietro, mieszczace nie-gys pokoje mieszkalne, zrzucone zostalo w 1797 ., gdyz popekane mury grozily upadkiem. Cala góra, na której sie wznosil zamek, byla niegdys otoczona murem, poczynajacym sie od pierwszej skarpy zamku od poludnia, a kon-•zacym sie przy baszcie naroznej ku zachodowi, od tej ku pólnocy do mostu zwodzonego, przy którym byla sklepiona brama z kamienia i przez która byl wjazd do zamku. Od tej bramy mur szedl na prawo ku wschodowi pod prostym katem i przytykal do Cerkwi Boho-awlenskiej, nazwanej takze zamkowa.

Podlug dzialu uczynionego w 1603 r. pomiedzy ks. Tanuszem Ostrogskim, kasztelanem krakow-ikim, a ks. Aleksandrem Ostrogskim, wwoda wolynskim: ^Zamek ostrogski (w dziale ks. ~anusza) dzial 14, w dziedzincu wieza murowana, wszystka z gmachami, co ich w niej jest, o jest: izdebka murowana, podle niej sala, 5 tej sali izdebka sklepista, izdebka na rzeczy, przed nia sionka mala i sala na wierzchu, i to wszystko co jest pod ta wieza murowanego; "o tegoz sklep, który jest przy tej wiezy, w której jest skarbnica ks. Jegomosci starego i piwnica murowana pod tyra sklepem i mur wszystek, który od tego sklepu idzie az po baszte nowa i kuchnia drewniana, studnia murowana, która jest w dziedzincu, spoina ma byó, takze cerkiew murowana spoina byc ma, i wrota do tego dziedzinca wspólne/'

W dziale ks. Aleksandra: ,,Zamek ostrogski, dzial wtóry. Dom wszystek murowany, który podle wiezy murowanej stoi, ze wszystkiem schowaniem dolnem a to pod tym domem drewnianym i horodnie drewniane w tejze scianie z wieza drewniana. Do tego baszta nowa murowana na rogu zamku ze wszystkim i wszystek mur do tej baszty az po samo wrota zamkowe, takze i domki, które pod tym murem w zamku. Studnia murowana, która jest w dziedzincu wspólna; takze cerkiew murowana wspólna i wrota dziedzinca wspólne." Od zachodniej strony zamku wznosi sie cerkiew Bohojawlenska, o pieciu kopulach, z których dwie od pólnocy, znacznie przez czas uszkodzone, pozostaja w pierwotnym ksztalcie, a dwie od zamku rozwalone, tak, ze zaledwo mozna poznac ich pierwotna forme; piata srodkowa i najwyzsza, wszystkiemi stronami opierajaca sie o ramiona czterech poprzednich, zupelnie zwalona.

W scianie pólnocnej u dolu znajduja sie cztery strzelnice, a po nad kazda z nich po wazkim oknie. Z napisów po nad oknami (nad dwoma lacinskich, nad drugiemi dwoma cerkiewnych) okazuje sie, ze cerkiew wzniesiona zostala w 1421 r. przez Wasy la Eiedorowieza ks. Ostrogskiego, zmarlego w 1450 r. i pogrzebanego w tejze cerkwi. Z czasem cerkiew ta obrócila sie w ruine. Oprócz ks. Bazylego w podziemiach jej spoczywaly jeszcze zwloki ks. Aleksandra, które nastepnie córka jego Anna Aloiza Chodkiewiczowa przeniosla do grobów kosciola jezuickiego, przeciwko czemu powstal ówczesny paroch Nale-wajko i podburzyl przeciwko ksieznie lud, tak ze zaledwie sluzba i zaloga zamkowa zdolaly ja ocalic.

Podlug podania w cerkwi tej Dymitr Samozwaniec bral slub z Maryna Mnisz-chówna. Po zamku i cerkwi Bohojawlenskiej pod wzgledem dawnosci nastepuje fara. Pierwotnie byl to spichlerz murowany, który ks. Eliasz Ostrogski, ozeniwszy sie z Beata z Ko-scielca, kasztelanka wojnicka, katoliczka, przerobil na kosciól, obdarzyl go ziemia w rozmaitych czesciach miasta i osadzil przy nim w 1540 r. dwóch dominikanów. Nastepnie ks. Anna Aloiza Chodkiewiczowa przybudowala z prawej strony kaplice z oltarzem N. M. P. Rózancowej, a przy schylku zeszlego wieku ks. Anna Jablonowska z lewej strony wymurowala kaplice i w niej wielki oltarz pod w. sw. Jana Nepomucena. Obecnie kosciól ten ma ksztalt krzyza i posiada 3 oltarze glówne i 5 pobocznych, W wielkim oltarzu jest wizerunek Chrystusa na krzyzu, snycerskiej roboty, uwazany za cudowny. Po prawej stronie nawy, przed wielkim oltarzem, umieszczony jest na scianie portret Anny Aloizy Chodkiewi-czowej w stroju zakonnem, po lewej zas stronie portret jej ojcaks. Aleksandra Ostrogakie-go. W kaplicy sw. Jana u góry, po obu stronach oltarza, znajduja sie portrety fundatorów tej kaplicy ks. Jablonowskich.

Obecnie staraniem miejscowego proboszcza, zacnego ksiedza Wladyslawa Krzeminskiego, kosciól z gruntu zostal odrestaurowany. Miedzy kosciolem far-nym a cerkwia zamkowa Bohojawlenska byla drukarnia, zalozona przez ks. Konstantego Wa-syla Ostrowskiego, w wode wolynskiego, w której staraniem tegoz ksiecia, pod dozorem drukarza Iwana Teodorowicza, odbita zostala w 1581 r. pierwsza Biblija slowianska, t. z. Ostrogska. Pózniej drukarnia ta przeniesiona zostala do klasztoru Dermanskiego, pomiedzy Ostrogiem a Dubnem. Przy tej drukarni ks. Konstanty \\rasyli zalozyl szkole, nazwana akademia, przy której profesorem byl Melecy Smotrycki, arohimandryta dermanski, i w której pomiedzy innymi uczyli sie synowie zalozyciela ksiazeta: Konstanty, Janusz i Aleksander.

Pózniej zabudowania to przerobione zostaly na letnio pomieszkanie ka. Jablonowskie-go, wwody braclawskiego, a obecnie miesci sie w nich progimnazyum. W 1624 r. Anna Aloiza Chodkiewiczowa, zona Jana Karola Chod-kiewicza, hetmana w. lit., zalozyla kosciól i kolegium jezuickie, przy którym fundowala konwikt dla szlacheckiej mlodziezy, plac dla niego dostatni wydzieliwszy. Jezuici ostrog-scy utrzymywali szkoly wyzsze, w których nauczano filozofii i teologii. Uposazenie kolegium nie bylo prawdopodobnie bardzo znaczne, gdyz w 1726 r. znajdowalo sie w niem tylko 7 kaplanów, trzech magistrów i 9 koadyuto-rów, w ogóle 19 osób. W tym czasie nalezaly do kolegium dobra Kniahynin, Moszczenioa i Berezdów, tudziez jurydyka w Ostrogu. Od kolegium ostrogskiego zalezne byly rezyden-cye w Krzemiencu, Owruczu, Winuicy i kilka misyi.

Po zniesieniu jezuitów komisya edukacyjna ustanowila w O. szkoly odwydzialowe, powierzywszy je ks. bazylianom i oddawszy im gmachy i zbiory naukowe po jezuitach. Kosciól atali po jezuicki zniszczony zostal pozarem. Na w y reperowanie go pobierali bazylianie co rok z kasy komisyi edukacyjnej po 6,000 zlp. Szkoly bazylianskie byly dosc licznie uczeszczane, albowiem w 1782 r. mialy 245 uczniów. Szkoly te zamkniete zostaly w 1792 r., mlodziez bowiem wstapila w szeregi Kosciuszki, gdy ten przybyl do O. cofajac sie z Ukrainy za Bug. Po ostatnim rozbiorze Polski w 1794 r. rzad przeniósl bazylianów ostrogskich do Hoszczy, a. mury po-jezuickie oddal swemu duchowienstwu.

Zamieszkal tu poczatkowo biskup Barlaam i miescilo sie se-minaryum, po przeniesieniu zas Barlaama na arcybiskupstwo minskie, osiadl tu nowy biskup Stefan Romanowski. Pozary w 1809, 1819 i 1821 r. zniszczyly gmachy, poczem od togo czasu mury te staly pustkami az do 1857 r., w którym na publicznej Hoytacyi kupione zostaly przez zydów za 800 rs. na rozbiórke. Poprzednio z cegly pochodzacej z tych murów wzniesiony zostal ogromny gmach, w którym miesci sie seminaryum nauczycielskie. Z podziemi klasztoru jezuickiego wychodzily w trzech kierunkach lochy podziemne az po za miasto.

Oprócz togo istnial w O. kosciól i klasztor ks. karmelitów, którzy w 1809 r., po spaleniu sie miasta i klasztoru, niemajac funduszów na odbudowanie, przeniesli sie do wsi Monasterek (zwanej dawniej Puciaty), gdzie byl niewielki kosciólek. Po zawaleniu sie tego kosciólka, rzad zabral wies, a karmelitów przeniósl do Horodyszcza, kosciól zas w O. zostal pózniej pokryty i miescila sie w nim cerkiew pulkowa do 1836 r., w klasztorze zas do tegoz roku miescil sie sad powiatowy, przeniesiony nastepnie do zamku.

W 1852 r. mury te sprzedane zostaly za 60 rs. zydowi, który je zupelnie rozebral, W koncu ks. Janusz Sanguszko, miecznik w. lit. a potem marszalek nadworny lit., ordynat ostrogski, aktem d. 3 kwietnia 1750 r. darowal ks. kapucynom plac za walami miasta, gdzie byl niegdys ogród t. z. prowentowy, na wzniesienie kosciola i klasztoru, które wybudowali kapucyni przy pomocy obywateli pow. luckiego. W kosciele bylo 8 oltarzy; W wielkim znajdowal sie obraz wyobrazajacy -koronacye N. M P. W klasztorze zamieszkiwalo 15 zakonników i byl nowicyat. Do klasztoru nalezala filia w TJscilugu.

W 1834 r. zakonnicy przeniesieni zostali do Starokon-stantynowa a kosciól i klasztor pozostal pustkami az wreszcie w 1864 r. hr. Bludowa kosciól przerobila na cerkiew, mury klasztorne zas odnowila i rozszerzyla i zalozyla w nich bractwo sw. apostolów slowianskich Cyryla i Metodego, pod wez. których jest i cerkiew. Z cerkwi dzis istniejacych dwie znajduja sie w Starem miescie, trzecia na Nowem miescie za Wilia, przy schylku zeszlego wieku wzniesiona, a czwarta Piatnicka, na przedmiesciu Bielmaz. Oprócz tego istniala jeszcze carkiew sw. Mikolaja na przeciwko Sobornej, lecz ta okolo 30 lat temu z powodu starosci zostala rozebrana. Byla jeszcze cerkiew p. w. Borysa i Hleba, jak widac w inwentarzu mta O. z 1501 r., znajdujacego sie w archiwum ks. Ostrog-skich. Parafia katol., dek. ostrogskiego, ma 4608 wiernych, filia w Mizoczu, oraz kaplice w Pluznie, Milatynie i Nowomalinie a dawniej i we wsiHulcze.-Ilistorya. Zalozenie O. ginio w pomroce wieków.

Najdawniejsza o nim wzmianke znajdujemy zapisana u Nestora pod 1100 r. (6608 r.), w którym ksiazeta Swiato-polk Iziaslawowicz kijowski, Wlodzimierz Wsiewolodowiez czernichowski, oraz Dawid i Oleg S wiato sla wieze pereaslawscy, uczyniwszy pomiedzy soba nowy podzial krajów, przeznaczyli O. wraz z innemi grodami, jako to: Dubnem, Czartoryskietn, Dorohobuzem (nad Horyniem) i Buskiem, Dawidowi Igorowiczo-wi, wyzutemu z ksiestwa wlodziraierskiego. Dawid wkrótce umarl w Busku (podlug innych w Dorohobuzu). Rozplenieni kniaziowie na Wolyniu, ciagle w niezgodzie zyjac, wzajemnie sie najezdzali, w skutek czego i O., zmieniajac panów, do róznych przechodzil dzielnic.

W. ks. lit. Giedymin zwyciezywszy ksiazat ruskich (1320 r.) i opanowawszy Wolyn, Kijów i Ukraine, oddal ziemie wolynska pod zarzad syna swego Lubarta. Wkrótce jednakze Kazimierz W. podbil Rus i przylaczyl ja do Korony (1341 r.); naznaczywszy rzadca Daniela Wasylewicza, synowca Daniela, króla ruskiego, który pierwszy poczal sie pisac ksieciem na Ostrogu. Daniel, zamyslajac prawdopodobnie o wladzy dla siebie, wszedl w porozumienie z Tatarami i wespól z nimi wtargnal do ziem koronnych, lecz bedac porazony, w u-cieczce szukal schronienia, poczem, gdy Kazimierz W. zajety byl sprawami czeskietni, ks. Lubart Giedyminowicz powtórnie zagarnal ziemie wolynska w 1351 r. Dopiero w 1366 r., korzystajac z srogiego ucisku Litwy przez krzyzaków, wkroczyl Kazimierz w dzierzawy litewsko-ruskie, zdobyl Belz, Chelm i Wlodzimierz, z którego Lubart uciekl, i zawarl na -reszcie traktat z Olgierdem.

Na mocy tego traktatu Lubart zostal prawem lennem przy ziemi luckiej z nalezacemi do niej oddawna miastami: Stozek, Danilów, Zakamien, Szumsk, Ostróg, Polonne i Miedzybórz. Wladyslaw Jagiello wstapiwszy na tron polski przylaczyl do korony Wolyn, Podole, Kijów, Czer-nicliów i inne ziemie. Przywilejem wydanym w 1386 r. w Lucku nadal Fiedorowi Danilo-wiczowi i prawym jego potomkom Ostróg z przyleglosciami ^castrum Ostrogow cum di-striotu), pod warunkiem sluzenia tak królowi, jako i koronie polskiej z ludzmi swymi, jak przedtem sluiyl Lubart, ks. wlodzimierski. Podlug Stadnickiego (Synowie Giedynina, t. 2, str. 163) Jagiello nadal ks. Fiedorowi Da-nilowiczowi prócz O. z powi atem, jeszcze Ko-rzec, Zaslaw i Chlopot yn z ziemiami do nich nalezacemi „prawem szlachty polskiej". Królowa Jadwiga potwierdzila w Krakowie 1393 r, nadanie Ostroga z powiatem temuz ks. Fie dorowi. Od tego ks. Fiedora Danilowicza poszli ks. Ostrogscy i Zaslawscy, w reku ktorych zostawaly te miasta az do ich wygasniecia. Mto O. doznawalo moznej opieki wladców i rozszerzalo sie w miare naplywu kupców greckich, ormianskich i zydów, którzy z osciennymi narodami prowadzili rozlegly handel. Poniewaz Tatarzy czesto na Wolyn napadali, przeto W asy H Fiedorowicz Krasny, ks.Ostrog-eki, okolo 1430 r. miasto otoczyl murem z basztami, oraz opasal ogromnemi walami i fosami, Pomimo takich ubezpieczen Tatarzy niejednokrotnie kusili sie o zdobycie miasta.

W 15i>8 r. Konstanty Iwanowicz ks. Ostrogski, najdzielniejszy z rodu, zbil pod O. grasujacych na Wolyniu Tatarów i osadzil wzietych do niewoli jenców pod Ostrogiem.

Od jenców tych istniejaca dotad ulica Tatarska, jedno z przedmiesc O., miano swe wziela. Wasyli Krasny ks. Ostrogski zostawil dwóch synów Jana i Jerzego, pomiedzy których rozdzielil ogromne swe dobra. Janowi dostal sie Ostróg, Jerzemu Zastaw. Od nich poszly domy ks. Ostrog-skich i Zaslawskich. Konstanty Iwanowicz Ostrogski pozostawil równiez dwóch synów Eliasza (Ilie) i Konstantyna Wasyla. Piewszy z nich wzial z podzialu Ó., drugi zas inne dobra. Eliasz ozeniwszy sie z Beata Koscielco.ka, córka Andrzeja, kasztelana woj aickiego, mial jedyna córke Halszke czyli Elzbiete, która, po smierci ojca, wbrew zyczeniu matki, ponie-wolnie pojal za zone Dymitr ks. Sanguszko, staroscie wlodzimierski, osadziwszy zamek zbrojnym ludem.

Ks. Beata wstapiwszy w powtórne zwiazki malzenskie z Albertem Laskini, wwda sieradzkim, zapisala mu wszystkie dobra po pierwszym mezn. O co toczyl sie proces przed królem, który dekretem zapadlym 1573 r. wszystkie dobra ostrogskie przyznal ks. Konstantemu Wasylowi.

Ks. Dymitr Sanguszko wyjety za gwalt z pod opieki prawa i na zawsze wywolany z kraju, wyjechal z zona do Czech, gdzie w mku Jaromierzu zabity zostal przez Marcina Zborowskiego, kasztelana kaliskiego, Halszka dostawszy pomieszania zmyslów, pomieszczona, zostala, przez stryja swego Konstantego Wasyla w zamku we wsi Zakrynicze (dzis w po w. zaslawskim), na wodzie zbudowanym, gdzie w 1558 r. przez Tatatów zabita zostala.

Ks. Konstanty Wasyli, wwoda kijowski, unii z kosciolem rzymskim najgorliwszy przeciwnik, posiadacz ogromnych skarbów, wiódl zycie nader wystawne. Zalozyl on przytem w O. szkoly pod imieniem akaJeniii, oraz drukarnie. W 1578 r. obchodzac wesele córki swej Elzbiety, Tatarów od O. odpedzil. Synowie jego ks. Janusz, kasztelan krakowski, i Aleksander, wwda wolynski, w 1603 r. zrobili dzial pomiedzy soba i miasto na dwie podzielili czesci. Janusz, pierwszy z k». Ostrogskich przeszedlszy na lono kosciola katolickiego, ustanawia za zezwoleniem sejmu w 1609 r. z jednej czesci O. ordy-nacye, której ustawy zaprzysiega 1618 roku w trybunale lubelskim.

Zastrzegl, iz gdyby nie zostawil potomstwa, ordynacya spada na synów córki jego ks. Eufrozyny Zaslawskiej, po ich zas wygasnieciu na ks. Radziwillów, z siostry fundatora splodzonych. W przypadku ustania tej linii Radziwillów, chcial azeby dobra, w komandorye obrócone, objal kawaler maltanski, rodem Polak, na sejmie wiekszoscia glosów obrany.

Ordynaci herbem Ostrogskich szczycic sie maja, na kazda potrzebe ojczyzny 300 konnych i tyluz pieszych ludzi dostarczyc i t. d. Czesc druga, dziedziczna, po smierci ks. Jan.isza miala przypasc zieciowi jego ks. Aleksandrowi Zaslawakiemu, jako tez synowcom jego od ks. Aleksandra idacym i ich potomkom. W razie gdyby zabraklo potomków plci mezkiej, czesc ta miala sp isc na kobiety, a gdyby i tych niestalo, wtedy czesc ta ma nalezec do familii, z które-mi kobiety te spokrewnily sie przez malzenstwo.

Tak sie tez i stalo. Po wygasnieciu ks. Zaslawskich i Ostrogskich spadla ta czesc na ks. Wisniowieckich, Sanguszków, Lubomir-skich i Jablonowskich, którzy w koncu mto O. sprzedali radcy tajnemu Taniejewowi a ten usiapil Udielom. W czasie powstania Chmiel-nickiego w 1648 r., Kozacy ogniem i mieczem zniszczyli miasto. Pierwszy raz pulkownik Tysza napadl miasto, wyrznal zydów, niemowletami trzy studnie napelnil a zydami i mieszkancami greckiego wyznania jedne ulice wylozyl. Ze szlachty zgineli tylko Bojanow-ski i Borowicki. W Miedzyrzeczu Ostrogskim stalo wojsko ordynackie pod dowództwem Su-chodolskiego, który wpadlszy do O., wypedzil lupiezców kozackich i zupelnie ich rozgromil, miasto jednak splonelo. Spalila sie przytem biblioteka ks. Rybinskiego, do 4,000 tomów liczaca. Powtórnie w 1649 r. pulkownik kozacki Haraszko wpadl do miasta i znowu, rzez sprawil.

W 1670 r. wyznaczona tu zostala komisya do zawarcia ugody z Piotrem Doro-szenka, hetmanem kozackim, lecz nie przyszla do skutku, gdyz Polacy zadali koniecznie sklonic Zaporozców do unii z kosciolem lacinskim. Uchwala sejmowa w 1678 r. opiewa: „Chcac aby miasto Ostróg przez ustawiczne wielu róznych nieprzyjaciól na panstwa nasze inkur-sye po wielokroc funditus zniesione i z ziemia zrównane, ex ruderibus powstac, a tym bardziej na jakikolwiek zapomódz sie i opatrzyc moglo zaszczyt; prawa i przywileje mieszczanom tak chrzescijanom jako i zydom od ante-cessorów naszych nadane i od nas zatwierdzone, in omnibus punctis aprobujemy i ze Tira et robur na zawsze maja, deklarujemy."

Po wygasnieciu ks. Zaslawskich na Aleksandrze vr 1673 r., ordynacya dostala sie Józefowi Karolowi Lubomirskiemu, marsalkowi •w. kor., majacemu za soba Teofile, siostre ks. Aleksandra Zaslawskiego. Gdy syn ich Aleksander umarl bezpotomnie, spadla ordynacya na siostre jego Józefe Marye, wydana za Pawla Franciszka Sanguazke, marszalka w. lit. Syn ich Janusz, marszalek nudw. litew., dal powód do wskrzeszenia dawnych klótni, kiedy dobra ordynacyi alienowaó zaczal. Polowe O. ze 33 wsiami otrzymal Jan Malachowski, kanclerz w. kor., pod obowiazkiem dostawiania 31 konnych zolnierzy w czasie wojny. Pulk ordy-nacki i niektóre województwa zaniosly mani-festa, powstano oraz na sejmie przeciw tak nieprawemu postepkowi, co sklonilo Augusta III, ze wyznaczyl w 1754 r. komisye, w celu zaprowadzenia administracyi dóbr ordynac-kich, które nakoniec oddane zostaly w 1758 r. ks. Januszowi pod obowiazkiem wykonywania wlozonych z dawna powinnosci.

Czego gdy niedopelnial Sanguszko, lecz majetnosciami szafowal, uznala konstytucya 1766 r. dobra ordynacyi za ziemskie, a donataryusze zamiast utrzymywania 600 ludzi zbrojnych na potrzebe Kzpltej, do placenia 300,000 zlp. rocznie zobowiazani zostali. Powstale miedzy kapitula maltanska a dzierzawcami ziemskimi spory, zalatwiono dopiero w 1774 r,, uchwala zas sejmu t. r. wyrzekla: „bedzie odtad fundowane w. przeorstwo i 6 komandoryi. W. przeor miec bedzie 42,000 zlp. a kazdy kawaler komandor 13,000 zlp., którzy wszyscy szlachta polska i litewska byc maja. Terazniejsi kawalerowie i przeor beda mogli byc zonaci, nastepcy zas ich zostana pod regula ustanowiona dla zakonu maltanskiego.

Pozostale 180000 ze 300000 zlp. na regiment obrócone beda. J. P. Michal Sagramoso, minister i pelnomocny plenipotent Malty, uczyni imieniem w. mistrza solenne zrzeczenie sie wszelkich pre-tensyi do dóbr ostrogskich od zakonu maltanskiego formowanych, a te zrzeczenie sie bedzie gwarantowane przez trzy potencye teraz przez swoich ministrów traktujace." Z przeznaczonych pieniedzy utrzymywano do ostatnich czasów Rzpltej pulk zwany ordynacyi ostróg-skiej. Po smierci Jana Malachowskiogo, kanclerza wielkiego koronnego, któremu ks. Janusz Sanguszko tranzakcya kolbuszowska darowal w 1753 r. polowe O. i 33 wsi, prawem sukcesy i czesc Ostroga przypadla Stanislawowi Malachowskiemu, referend. wiel. kor., który w 1793 r. sprzedal czesc ordynacka O. z przy-leglosciami Tadeuszowi Czackiemu, sscie nowogródzkiemu, od którego 1794 r. skonfisko wana zostala na skarb.

Przy wstapieniu na tron Pawla I w 1796 r. przez reskrypt 30 stycznia t. r. zwrócona zostala Czackiemu czesc miasta, a ten 1802 r. przez ugode zdzialana w Boremlu odprzedal ja ks. Karolowi Jablonowskiemu, który jako sukcesor drugiej polowy, zlaczyl w jednosc; obecnie i ta czesc nalezy do Udielow. Aby miec wyobrazenie o ogromie dóbr ks. Janusza Ostrogskiego, przytaczamy ustep z ordynacyjnego aktu: „Ordynacya czyli rozporzadzenie dóbr przez ks. Janusza Ostrog-skiego, kasztel, krakowskiego, 1618 r. d. 2 nazajutrz po swiecie s. Jana Chrzciciela, przed aktami trybunalu koronnego lubelskiego, osobiscie przez pomienionego ks. przyznane. Ks. Janusz Ostrogski, kaszt krakowski, doczekawszy sie z trzeciej zony Teofil! z Szczeka-rzewskicti Tarlowej syna jedynaka, w 1617 r. zrodzonego, któremu dal imiona Janusz-Wlodzimierz, z ogromnego majatku swojego wyznaczyl nastepne dobra w sposobie majoratu dla tegoz syna, jako to:

1) zamek i miasto O. w takiem wewnetrznem i zewnetrznem polozeniu, w jakiem dzialem z bratem jego Aleksandrem, wwda wolynskim, one temuz dostalo sie;

2) miasto Miedzyrzecz, podobniez ze wszystkiemi przynalezytosciatni;

3) zamek i miasto Dubno z wsiami, folwarkami i przy-nalozytosciami;

4) zamek i miasto Stepan z wsiami, folwarkami i przynalezytosoiami;

5) zamek i miasto Konstantynów (Stary) z wsiami, folwarkami i przynalezytosciami;

6) zamek i miasto Bazalia z wsiami, folwarkami i przynalezytosciami;

7) zamek i miasto Sulzyn z wsiami, folwarkami i przynalezytosciami; przytem zamki i miasta:

8) Krasilów,

9) Ku-zrain,

10) Czartorya, 11) Satijew, 12) Miro-pol, 13) Niemilia, 14) Zabozyce, 15) Cudnów,

16) Piatek (Piatka), 17) Januszpol, 18) So-snów, 19) Detkowce, 20) Pików, 21) Glinsk, 22) Wilsk, 23) NowyOstrozek, 24) Krasno-pol, 25) Lutowirz, 26) Hibonica, 27) Leszno, 28) Smolowicze

, ze wszystkiemi tychze zamków fortyfikacyatni miast, folwarków, wsiów z przyleglosciami, tak jak szczególowe folwarki, wsie i przyleglosci tak w dzialach jako i innych przez siebie nabytych za pieniadze sa wyraznie pomianowane.

Reszte zas dóbr swoich pod ordynacya czyli majorat niepodpadajacych, tak dziedzicznych jako i zastawnych, temuz synowi Januszowi Wlodzimierzowi dziedzictwem przeznaczyl, zaduych do tych majatków nieprzywiazujac warunków, te zas dobra byly nastepne:

1) zamek i miasto Tarnów, podlug dzialu na siebie przypadle, z wsiami i folwarkami do tegoz nalezacymi,

2) zamek i miasto Wierowiczka,

3)~ Opatów, 4) Chmielów, 5) Grocholice, 6) Kreczów, 7) Glinka, 8) Kobierzyn, 9) Pleszów, 10) Kowale, 11) Zerabcin, 12) Prochocin, 13) Mikolajów, 14) Ciszów, 15) Biala. 16) Kosonice, 17) Ewierna. 18) Miotoliszko, 19) Czestoci-ce, 20) Sulejów, 21) Swidniaozek, 22) Swidnicka Wola, 23) Nowy Dwór z folwarkami, wsiami i przy naleznosciami, 24) Jakubowice, 25) Rudniczek, 26) Wolowice, 27) Arszyn, 28)Kos8Ów, 29) Tetijów, 30) Olszanlca, 31) Rokitno, 32) Lobaszow, 33) Petyhorcy,

podobniez ze wszystkiemi folwarkami, wsiami i przynalezytosoiami, tak dzialem objete, jako tez i przez ksiecia Janusza potem kupione.

Równie tez dobra Peremysl razem z wsiami do tych dóbr nalezacemi i wszystkie inne tak zastawne dobra jako tez dochody w depozytach bedace po smierci ojca na syna Janusza-Wlodzimierza zostaly dziedzictwem przeznaczone, z których wyposazenie sióstr Janusza-Wlodzimierza, jezeliby byly, i d/ialy dla sukcesorów wynikac byly powinny". Janusz Sanguszko, jak sie wyzej powiedzialo, aktem w Kolbuszowie 1753 r. spisanym dobra ordy-nacyi ostrogskiej rozdarowal w nastepny sposób:

„Malachowskiemu, kanclerzowi koronne' mu, polowe Ostroga, Miedzyrzecz i 30 wsi; Potockiemu, krajczemu koronnemu, Lutowirz, Lokacze i 9 wsi;

Czackiemu, kasztelanowi wolynskiemu, Swiniarzyn, Bereznice i czesc wsi;

Grocholskiemu, sedziemu ziemskiemu braclawskiemu, 2 wsie; Bogatce,

podstolemu braclaw-skiemu, wies jedne; Karolowi Szydlowskiemu, miecznikowi smolenskiemu, miasto Kozrnin i 17 wsi;

Pajglowi, burgrabiemu krakowskiemu, 3 wsie;

Jablonowskiemu, czesnikowi w. ks. lit., miasto Sulzyn i 18 wsi;

Romanowi 2 wsie;

ks. Lubomirskim i Czartoryskim Konstantynów (Stary) i 36 wsi;

ks. Antoniemu Lubomirskie-mu, staroscie kazimirskiemu, Miropol i 13 wsi, Kulczyny i 35 wsi;

ks. Lubomirskiemu, staroscie olsztynskiemu, dobra Nawoje i 33 wsi, Wilsk z 9 wsiami i z klucza cudnowskiego 30 wsi;

ks. Lubomirskiemu, wojewodzie lubelskiemu, m. Pików i 34 wsi;

Krajewskiemu, skarbnikowi ciechanowskiemu, Koszków i Peozyn •wsie;

ks. Lubomirskiemu, staroscie bohuslaw-skiemu, miasta: Cudnów, Januszpol, Krasno-pol, Kamionke, Piatki (Piatka) i 89 wsi;

Janowi Dzierzgowskiemu 2 wsie; Kazimierzowi Ilinskiemu,

stolnikowi nurskiemu, 2 wsie;

Oltarzewskiemu l wies;

Scybutowi Romanowiezowi 5 wsi;

Ciesielskiemu 2 wsie;

Sobieszczanskiemu 2 wsie;

Bleszczynskiemu 2 wsie;

ks. Stanislawowi Lubornirskiemu, podstolemu koronnemu, miasto Dubno i Ptycza i 70 wsi;

ks. Józefowi Lubomirskiemu, podstolemu w. ks. lit., m. Stepan, Doreczna (Dreczna) i 84 wsi, klucz czartoryski z wsiami; Sapiezie,

wojewodzie mscislawskiemu, m. Bazalije i 13 wsi, m. Kra-silów i 18 wsi;

Wilczopolskiemu l wies;

Ksaweremu Szydlowskiemu l wies;

Ilinskiemu Wiktorowi l wies;

Leszczynskiemu, pisarzowi grodzkiemu stezyckiemu, l wies;

Józefowi Sikorskiemu 2 wsie i

Wielopolskiemu, czesnikowi koronnemu, kamienice w Krakowie zwana „pod Baranami"

(Konnotacya donacii przez JOKs. Sanguszka Marszalka W. Ks. L. w Gro-

dzie sandomierskim sabbato post Festutn S. Luciae V. et M. proximo Anno Domini 1753 poczynionych).

Z pózniejszych czasów wspomniec nalezy, ze w 1792 r., gdy wojska polskie cofały sie z Ukrainy pod wodza Kosciuszki i dochodzily do Ostrogu, general rossyjski Kachowski pod samym Nowym Miastem stoczyl walke z Kosciuszka, lecz byl pobity i odparty, o czem swiadczy kilkadziesiat mogil. Kosciuszko zabawil przez trzy dni w O., po ustapieniu zas jego Kachowski wróciwszy sie na miejsce pobojowiska, chcial zdobyc O., co mu sie jednak nie udalo, przyczem puszczal na miasto kule armatnie, z których trzy zalecialy do synagogi zydowskiej.

Zydzi na pamiatke, ze kule te nikomu nie szkodzily, dwie zawiesili wewnatrz szkoly na lancuchach, a jedne wmurowali w sciane, w miejscu gdzie uderzyla. Pozary niejednokrotnie niszczyly miasto, mianowicie w 1737,1756,1775 r. przyczem zgorzaly przywileje i dokumenty miejskie. W biezacym wieku pozar zniszczyl cale miasto w 1809 i powtórnie w 1821 r.; w 1848 r. znowu polowa miasta zgorzala.

W O. byla katedra biskupia i seminaryum prawoslawne do 1831 r., które pózniej przeniesione zostaly do Krzemienca. Tu urodzili sie Andrzej Wegierski i hetman Nalewaj ko. Opis miasta wraz z widokiem podal Tygod. Illustr. z 1862 r. (t. V, str. 124) i z 1863 r. (t. VLl, str. 113). O ordynacyi ob. ,,Akta publiczne, do interesu ordynacyi oatrogskiej nalezace" (Wilno w p->-lowie XVIII) i art. Szymona Konopackiego w Bibl. Warszawskiej (1873 r., t. II).

Ostrogski powiat, jeden z 12 powiatów gub. wolynskiej, utworzony zostal w 1794 r. z czesci dawniejszego pow. luckiego, do poluda. czesci którego przylaczom od dawniejszego ptu krzemienieckiego mko Lachowce i kilka wsi. Lezy on w srodku gubernii i graniczy: na plu. poczynajac od wsi Piaty norce do wsi Bludowa z pow. rowienskim, ztad do mka Ki-likijowa na wsch. z pow. nowogródwolynskirn (zwiahelskim), dalej na wsch. od powyzszego mka az do wsi Zaluze z pow. zaslawskim; od wsi Zaluze do Denysówki granica skreca sie ku pólnocny z tymze powiatem, od tej wsi idzie na wsch. do wsi Turówki z pow. staro-konstantynowskim; od wsi Turówki do wsi Teremne graniczy na pld. z pow. krzemienieckim, od tej zas wsi na zach. do wsi Piatyhor-c,e z pow. dubienskim.

Zajmuje on 2,693 w. kw., podlug dawniejszych zas obliczen 2114 w. kw. czyli 220,625 dzies. przestrzeni. W" tej liczbie znajdowalo sie: 119,181 dz. ziemi or., 30,731 lak, 4,312 past., 52,800 lasów, 3,205 pod rzekami, stawami i blotami i 10,387 pod osadami i ogrodami. Poludniowa i zachodnia czesc powiatu sa górzyste, z powodu przechodzacych odrosli gór karpackich, czesc pln.- wschodnia natomiast, aczkolwiek wzniesiona, jest równa i nosi na sobi« charakter bardziej stepowy. Jedna galez wzgórz ciagnie sie od poludnia ku pólnocy prawym brzegiem Hory-nicz, wkraczajacego z pow. krzemienieckiego pomiedzy mkiera Jampolera (pow. krzemieniecki) a wsia Tychomlem (pow. ostrogski).

Wzgórza te, w niektórych miejscach dochodzace do 30 sazni wzniesienia, przechodza obok wsi Hulowce w pow. zaslawski i coraz sie podnosza az do mka Slawuty, poczem przechodza napowrót do pow. ostrogskiego i tu stanowia wyzyne panujaca az do wsi Czudnicy, poczem wkraczaja w pow. rówienski. Druga gale.2 gór ciagnie sie po lewym brzegu Horynia, oddalajac sie od niego ku zachodowi; przedstawia ona piekne blonia az do samego Zaslawia, ztad sie poniza i przechodzac lasami zaslaw-skiemi w lasy ostrogskie, mianowicie w krze-winskie i tu niknie.

Trzecia galez gór wychodzi z pow. dubienskiego i przy wsi Buszczy wkracza w pow. ostrogski obok wsi Nowoma-lina, gdzie wysokosc dochodzi do 6 sazni, ciagnie sie obok wsi Luczyna, Zawidowa, Bielmaza, przy miescie O. skreca sie ku wsch. ku Horyniowi, lewym jego brzegiem ciagnie sie ku pln. i przy wsi Rosnikach przechodzi do pow. rówienskiego. Góry po lewej strtmie Horynia, mianowicie okolo wsi Bilczyna, Bia-lotyna i Bielmaza, jako tez o 2 w. na pln. od O. sa kredowe. Na gruntach wsi Bielmaza znaleziono w 1838 r. pomiedzy kreda kosci mamuta.

Na pln. od O., przy wsi Tajkury znajduje sie obok kredy i kamien lupkowy oraz piasek ziarnisty czerwony. O 5 w. od Ostrogn ku zach. w górach Derewianiackich znajduje sie kamien wapienny, z którego wypalaja doskonale wapno. Po prawej stronie Horynia, ku pln.-wschodowi od O., okolo wsi: Chrenów, Tessów, Duliby, Baszyn i przy mku Hoszczy, naprzeciw wsi Horbakowa, równiez znajduja sie poklady wapienia oraz piece do wypalania wapna. Poklady wapna znajduja sie- takze o 12 w. na wsch. od O. na gruntach wsi Polani oraz w lasach krupieckich. Doskonala gline garncarska wydobywaja w la-saoh wielbowienskich (o 4 w. na wsch. od O.) i w górach komarowieckich. Okolo wsi Kamionki (o 9 w. na pld. od O.) znajduje sie gruby poklad kamienia piaskowego. Kamien mlynski znajduje sie w obfitosci w górach wsi Noworodczyc (na pld.-zach. od Ostroga), lupek zas przy przedmiesciu msta O. t. z. Tatarska ulica. Kamien dziki znajduje sie w górach do wsi Holczy nalezacych oraz pod Miedzyrzeczem Ostrogskim.

Granit znajduje sie na gruntach mka Kilikijan. Poludniowa czesc powiatu pokryta jest grubym pokladem czarnoziemu, bardzo urodzajnego; w wielu miejscach sieja pszenice bez nawozu. Niewielki obszar zajmuja grunta krzemionkowate, majace jednak wierzchni poklad ozarnoziemu i tylko brzegi lorynia sa piaszczyste. Reszta powiatu po-iada grunta w czesci czarnoziemne, w czesci zas gliniaste. Nad brzegami Horynia i Wi-ii znajduja sie wyborne laki. Blota znajduja sie tylko po lasach i to w niewielkiej iczbie.

Glówna rzeka przerzynajaca powiat od pld. ku pln. jest Horyn. Przybiera on w granicach ostrogakiego powiatu Wilia a >.arna rzeczka i Zalubówka, dalej Poltwe, Pau-uczyn i kilka innych bezimiennych. Oprócz ;ego plynie w powiecie rz. Soroka z Czolomi-nem, doplyw Knrczyka.

W lasy obfituje najwiecej srodkowa czesc powiatu. Wazniejsze z nich sa: krzewinskie (majace 10,000 dzies.), dalej pluzenskie (tylez), nowomalinskie (do 8000 dz.), miedzyrzeckie, chorowskie i ostrogskie, nalezace do dóbr familii panujacej (do 8000 dz.), dolateckie (1000 dz.), krupieckle (5000 dz.), annopolskie (lóOO dz.); oprócz tego znajduje sie do 6000 dz. lasów nalezacych do pomniejszych wlascicieli, lecz te sa po wiekszej czesci wyciete. Corocznie splawiaja Horyniem drzewa, belek i klepek za 60 do 100,000 rs.

W lasach pow. ostrogskiego przewaza sosna, dalej idzie dab, brzoza, lipa, olszyna. Znajduje sie takze jesion, klon, brzost, jawor, grabina, osiczyna, wierzba. W niektórych lasach z pni sosnowych pedza smole, z kory brzozowej dziegiec. Kore debowa i lozowa uzywaja do garbarni. Przemysl fabryczny malo rozwiniety. W 1880 r. bylo w pawiecie 24 fabryk, zatrudniajacych 170 ludzi i produkujacych rocznie za 380,377 rs. Mlyny parowe sa pomiedzy Annopolem a wsia Ponara oraz na -wal Milatynie; fabryki powozów, najtyczauek, bryczek i t. p. sa we wsiach: Kamionce, Stojle, Czerni wodzie i Dorohoszczy. Glównem zajeciem ludnosci jest rolnictwo.

Posiadacze wiekszej wlasuosci równie jak i wloscianie sieja: pszenice, zyto, owies, gryke, groch, soczewice, len i konopie, a gdzie sa zaprowadzone gospodarstwa plodozmienne, tam sieja takze koniczyne i inne rosliny pastewne. Sadownictwo, za przykladem posiadaczy wiekszych, rozwija sie i pomiedzy ludem. W wielu miejscach zajmuja sie pszczelnictwem, lecz przewaznie podlug dawnego systemu klodowego, tylko wieksi posiadacze maja ule systemu ks. Dolinowskiego. Hidowla bydla dosc rozwinieta. Podlug Stolpianskiego bylo w powiecie 17,856 koni, 13,808 sztuk bydla rogatego, 30,960 owiec zwyczajnych, 71,040 rasy poprawnej, 14,490 swin i 555 kóz. Dawniej byly w powiecie stadniny koni rasowych: So-snowskiego, ks. Jablonowskiego, Lenkiewieza, Walewskiej, lecz ze smiercia wlascicieli stada zniknely.

Obecnie posiadacze mniejsi i wieksi a nawet i wloscianie najwieoej zajmuja

sie hodowla trzody chlewnej rasy krzyzowanej chinsko-angielskiej. Z przemyslu domowego kwitnie zwlaszcza wyrób plótna i sukna na odziez wloscianska oraz pasów welnianych. Oswiata ludowa na niskim stoi stopniu. Istnieja wprawdzie po niektórych wsiach szkólki ludowo, do których uczeszczaja dzieci plci obojga, ucza sie jednakze tylko od l pazdziernika do l marca, a cala wiosne, lato i czesc jesieni pomagaja rodzicom w zajeciach gospodarskich i zapominaja przez ten czas czego sie w ciagu zimy nauczyly. Oprócz tego w Ostrogu jest seminaryum nauczycielskie, progimnazyum szescioklasowe i dwuklasowa szkola miejska.

Pod wzgledem srodków komunikacyjnych przerzyna powiat od wschodu ku pólnoco-zachodowi szosa kijowsko-brzeska; od pólnoco-wschodu ku poludnio-zachodowi przechodzi droga zelazna poludniowo-zacho-dnia, ze stacyami w Zdolbunowie, Ozeninie i Krzywinie. Ze Zdolbunowa oddziela sie galez do Badziwillowa. Przez srodek powiatu prze-chodzi droga dawniej pocztowa a obecnie wo-jenno-komunikacyjna z Dubna do Zwiahla. Oprócz tego prowadzi droga pocztowa z Ostroga do Zastawia, Starokonstantynowa i na Po dole oraz drogi handlowe z Ostroga do Równego i do Pinska. St. pocztowe znajduja sie: w Ostrogu, Zdolbunowie .i Hoszczy, telegraficzne zas: w Ostrogu, Zdolbunowie, Ozeninie i Krzywinie; oprócz tego w powiecie jest 17 st. poczt, wiejskich do przewozu urzedników.

Podlug danych z 1881 r. bylo w powiecie 123,488 mk. W 1879 r. urodzilo sie w powiecie 6070 dzieci, umarlo 3264 osób, zawarto 1237 malzenstw. Podlug kalendarza Hurlanda bylo w 1879 r. w powiecie 10,792 zydów (5799 mez. i 4993 kob.). W 1864 r. bylo w powiecie 104,157 mk. (9094 w Ostrogu), w tej liczbie 80,085 prawosl., 10,525 katol., 938 ewang., 12,408 zyd., 201 mahom.; podlug zas stanów: 1,739 szlachty dziedzicznej, 361 szlach. osobistej, 312 duch. prawosl., 14 katol,, 25 zydów, i 4 mahom.; 13,931 mieszczan, 80,637 wloscian, w tej liczbie 13,460 wloscian skarbowych. Ludnosc wiejska w niektórych wsiach jest zamozna, w innych zas uboga w skutek lenistwa, pijanstwa i oszukanstwa zydów, którzy siedzac na karczmach rozpajaja lud i udzielajac mu latwo kredytu, przyprowadzaja w koncu do nedzy.

Plaga dla gospodarstw wiejskich sa rozpowszechnione w o-statnich czasach kradzieze koni i bydla. W powiecie jest kilkanascie wsi drobnej szlachty na wieczystym czynszu, zapisanych dzisiaj w stan kmiecy. Wszyscy oni sa katolicy i nie lacza sie zwiazkami malzenskimi z wloscianami. W ogóle sa oni bardzo biedni, gdyz dziedzice okladaja ich ogromnymi czynszami i poodbierali im samowolnie wiele ziemi.

Miasta. i miasteczka przepelnione sa zydami, a nie ma nawet ani jednej wsi, w której by kilka familii zydowskich nie mieszkalo.

Pod wzgledem administracyjnym dzieli sie powiat ni 3 okregi policyjne (stany): Annopol (od wsch.), Zdolbica, dawniej Hulcza (od pln.) i Lachowce od pld.);

14 gmin: Annopol, Buhryn, Chórów, Dolzki, Hoszcza, Krzywin, Kuniów, Lachowce, Pererosle, Pluzne, Siance, Semenów, TJnijów i Zdolbunów. W powiecie znajduje sie 202 miejsc zaludnionych; 8 miasteczek; Annopol, Hulcza (obecnie uwazana za wies), Hoszcza, Kilikijów, Kuniów, Lachowce, Miedzyrzecz Ostrogski i Taj kury; 32 parafie prawosl. i 5 parafii katol.,

stanowiacych dekanat ostrogski, mianowicie:

1) Ostróg z filia w Mizoczu i kaplicami w Pluznem, Milatynie i Nowomalinie, 4608 wiernych;

2) Kuniów, z kapl. w Wielkiej Horowinie, 2279 wiernych;

3) Krzywin, z kapl. na cmentarzu grzebalnym, 723 wiernych;

4) Tajkui-y, z filia w Zdolbicy i kapl. w Ozeninie, Korestowie i w Kolesnikach, 1032 wiernych i

5) Annopol, z kapl. na cmentarzu grzebalnym, 1261 wiernych.

Dawniej byly jeszcze parafie w Lachowcach i Miedzyrzeczu Ostrogskim (klasztor). Pod wzgledem zabytków starozytnych, znajduje sie w po w. ostrog-skim wiele mogil i kurhanów. Dadza sie one podzielic na dwa rodzaje, jedne z nich t. zw. straznicze, sypane stozkowo na najwyzszych miejscach w okolicy, drugie zas sypane zwykle na pobojowiskach. Mogily straznicze pochodza z czasów wojen domowych pomiedzy Rurykowiczami, oraz z czasów napadów tatarskich.

Tego rodzaju mogil do stu mozna naliczyc w powiecie. Z mogil drugiego rodzaju wazniejsze; we wsi llozwaz, o 2 w. na pln. od Ostroga, w liczbie kilkudziesiat, bedace pamiatka pogromu Tatarów w 1578 r. przez ks>. Konstantego Ostrogskiego. Z tegoz czasu pochodza mogily we wsiach Wielbówne, Kurhany i Mohylany.

Dalej znajduja sie mogily we wsiach: Moszczanica, Tudorów, na drodze do wsi Bludowa (przez lud nazwana ,,Czornaja Boroda"), na granicy wsi Rusynia i Kurozwan („Rycerskie Mogily"), przy granicy wsi Paszuk z Dolzkiem (do 100 mogil w lesie), przy wsi Klepacze i in.

Wszystkie te mogily pochodza prawdopodobnie z czasu wojen Ghmielaickiego z 1651 r., albowiem wyruszajac sam z glówna potega pod Zbaraz i Beresteczko, wysial na Wolyn pulkownika Krzywonoaa z 60,000 oddzialem Kozaków, a Bohuna w 40,000 na Litwe. Krzywonos szedl na Zwiahel ku Dubnowi przez Ostróg i cofajac sie napowrót, gnany przez poczty magnatów wolynskich, mogilami znaczyl slad odwrotu, az wreszcie na glowe rozbity zostal za Slucza o 6 w. od Zwiahla przez ks. Jeremiasza Wiwriowieckiego,

Z pózniejszych czasów znajduja sie mogily: o 2 w. na pln. od Tajkur, kilka mogil kolo Denysówki i Danilówki (z czasów hajdamaczyzny), kilkanascie mogil na pld. od Ostroga przy przedmiesciu Nowe Miasto (z 1792 r.), wreszcie na polach wsi Slobódki nad Wilia, (z tegoz czasn). Marszalkami pow. ostrogskiego byli: Jan Czarnecki h. Lodzia, Franciszek Czarnecki (1807 r.), Jan Malynski (1809), Ksawery Jodko h. Lis, Józef Kalasanty Malynski (1812,1820), Erazm Frankowski (1822), Antoni Pruszynski h. Ogonczyk (1835). (Podlug materyalów dostarczonych przez Z. Rózyckiego). /. Krz.