Ołyka

Słownik Geograficzny KRÓLESTWA POLSKIEGO I INNYCH KRAJÓW SŁOWIAŃSKICH.

Olyka mko przy ujsciu Milowiczki do Pu-tylówki, pow. dubienski, o 60 wiorst na pln. od Dubna, 15 w. na pld.-zach. od Klewania, przy dr. zel. kijowsko-brzeskiej. W 1870 r. mialo 413 dm., 1073 mk., w tem 51 procent zydów, 2 cerkwie, kosciól, 3 kaplice, synagoge, 5 domów modlitwy zydowskich, garbarnie, 5 fabryk oleju (z produkcya na 12300 rs. rocznie), fabryke kleju, 4 jarmarki. W O. znajduje sie zarzad 2 okr. polic., ruiny ratusza i zamku z XVI w., obok mka 3 kurhany, zwane Turczynkami. O. zlaczona jest z trzema przedmiesciami: Turczynem, Zalesoczem i Milo wica i zdala, jadac od strony Równego, wspanialy przedstawia widok. W dokumentach wymienione jest nadto przedmiescie Zawrocie (Zaworotje). W okolicy znajduja sie uroczyska Burzakowszczyzna (Burjako wszczyna) i Momotowszczyzna.

Osada starozytna, wspomniana w kronikach Lawrentiewskiej i Ipatiewskiej pod 1149 r., byla najprzód w posiadaniu Kiszlców. Okolo 1513 r. Anna, córka Stanislawa z Oieohanowca Kiszki, maraz. w. ks. lit., wychodzac za Jana Radziwilla Brodatego, wniosla mu w posagu Nieswiez, Olyke. i Lachwe. Syn Jana Brodatego i Anny, Jan Radziwill, krajczy lit., pierwszy poczal sie pisac (1544 r.) na Olyce, brat zas jego Mikolaj, Czarnym zwany, uzyskal od cesarza Karola V tytul ksiecia na Nieswiezu, Olyce i Klocku (Sacri Romani Imperii Princeps), który to tytul zatwierdzony zostal przez Zygmunta Augusta w 1549 r. za przyzwoleniem sejmujacych w Brzesciu, Mikolaj zalozyl w O. zamek obronny (1564 r.). Zamek ten mocno zbudowany w kwadrat wewnatrz, przedstawia z jednej strony trzy, a z trzech innych dwa pietra; zewnatrz zas pietro dolne szczelnie otacza sypany wal; dalej sciana murowana, u dolu oko-pana fosa, napelniona woda.

Po rogach zamku staly o dwóch pietrach bastyony (z nich dwa w ruinach), z okraglemi stizelnicami. Na obszerny dziedziniec zamkowy prowadza dwie bramy, z tych brama od strony Turczyna z wieza, na której orzel Radziwillów. W zamku az do 1793 r. byla zawsze zaloga ksiazeca i dziala. Mikolaj Czarny, bedac gorliwym zwolennikiem kalwinizrnu, osadzil predykan-tów kalwinskich w istniejacym od 1450 r. kosciele s. Piotra, wzniesionym przez Piotra Bialego, hetmana lit. Jego synowie: Mikolaj Krzysztof Sierotka, Stanislaw i Albert, na mocy tranzakcyi 1578 r. podzieliwszy swe majetnosci na linie, ubezpieczyli posiadanie swych potomków meskich i uchwala sejmu z 1589 r. otrzymali zatwierdzenie na funda-cya ordynacyi w Nieswiezu, Olyce i Klocku.

Pierwszym ordynatem olyckim byl Stanislaw Radziwill, marsz. w. lit. Wyrzeklszy sie nowinek, za namowa jezuitów a mianowicie Pio-tra Skargi, wyrugowal ztad kalwinów, a uznawszy potrzebe, pomnozyl liczbe katolickich ksiezy i na utrzymanie ich stosowne przeznaczyl fundusze. Syn jego Albert Stanislaw, kanclerz w. lit., wzniósl i upiekszyl Olyke, zalozyl szpital, bank pobozny (mons pietatis) i we wrzesniu 1635 r. polozyl kamien wegielny pod wspanialy kosciól s. Trójcy, ukonczony w 1640 r. a poswiecony przez biskupa luckiego Andrzeja Gebickiego. Budowa gmachu odbyla sie pod dozorem architekta Jana Meliverna, a rzezby pod dozorem Melchiora Ampeli ze Lwowa. Kosciól ten w 1641 r. wyniósl na stopien kolegiaty i opatrzyl znacznym funduszem. Tenze ks. Albert zalozyl w 1638 r. przy kolegiacie olyckiej szkole akademicka i seminaryum, z zapisu uczynionego przez ks. Franciszka Zajerskiego, który umierajac testamentem z d. 29 listopada 1631 r. przeznaczyl na ten cel sume 70,000 zlp., w której mial w zastawie ws Ludzin i polowe Ambukowa wpow. wlodzimierskim. W 18H8 r. budynki, w których miescily sie szkoly i seminaryum, zawalily sie; ale seminaryum odbudowano kosztem ksiezy, szkole akademicka zas kosztem mieszkanców i ta istniala az do 1846 r. pod nazwa szkólki parafialnej. Ksiaze Stanislaw nie poprzestajac na zalozeniu i u-piekszeniu kolegiaty, uposazyl ja dobrami. Uposazenie kosciola stanowily w'die Deren i Stawek, szpitala, czesc wsi Moszczanicy, seminaryum zas czesc wsi Milowicy, ogólem 2020 dzies. ziomi, z wysiewem 733 korcy zboza wedlug wykazów w 1841 r. Nadto ofiarowal do kolegiaty wiele srebrnych i zlotych przedmiotów do obrzedów religijnych nalezacych; upiekszyl miasto i obwiódl je ziemnym walem, w którym zrobiono dwie murowane bramy z herbami Radziwillów i kilka w róznych jego miejscach strzelnic. Pomimo to ze miasto bylo dosc na owe czasy obronne, zlupili je wszakze i spalili Kozacy w 1648 r. Powtórnie w 1651 r. ciz Kozacy w liczbie 18,006 obiegli je, domagajac sie znacznego okupu. Dowodzacy zaloga Lasocki, po trzechdnioweni oblezeniu, zmusil ich do odwrotu i puscil sie za niemi w pogon. Prócz tego w archiwach kosciel nych jest wzmianka o napadzie Tatarów, których czesto mieszano z Turkami (ztad zapewne nazwa przedmiescia Turczyn i kurhanów Tur-czynskieh), i o napadzie Szwedów okolo 1702 r.

Ks. Stanislaw umarl w 1656 r., pochowany w kosciele kolegiackim, gdzie oprócz tego sa groby; Maryi Myszezanki, córki Mikolaja Myszki, wwdy wolynskiego, a zony Stanislawa Radziwilla (zmarlej 1600 r.); dalej Mikolaja Krzysztofa Radziwilla, syna ks. Stanislawa i Maryi Myszozanki (-j- 1614); braci maloletnich Mikolaja Stanislawa i Jerzego; pierwszej zony Stanislawa Alberta Reginy von Eizenreich (-j- 1687) i drugiej jego zony Krystyny Anny ks. Lubomirskiej, córki Stanislawa ks. Lnbomirskiego. Prawo magdeburskie nadanem zostalo O. przez ks. Michala Radziwilla w 1564 r. Przywilej ten, równie jak i przywilej na jarmarki, zostal potwierdzony przez Zygmunta Augusta, Zygmunta III i Wladyslawa IV".

Po smierci ks. Alberta Radziwilla O. spadla na ks. Michala Kazimierza, ordynata nieswieskiego, i do dzis dnia obie or-dynaoye sa polaczone. Ostatnim ordynatem w prostej linii na Olyce i Nieswiezu byl Dominik Radziwill (} 1803 r.). Po nim ordynacya olycka i nieswieska spadly na ks. Antoniego, syna ks. Michala, wwdy wilenskiego, L linii ordynatów kleckich. Ten ks. Antoni, maz ks. Fryderyki Ludwiki, córki ks. Augusta Ferdynanda pruskiego, } w 1833 r. wielkorzadca w. ks. poznanskiego. Po nim objal ordynacya syn ich Fryderyk Wilhelm Pawel Mikolaj (ur. 1797, f 1870), a nastepnie syn jego Fryderyk Wilhelm Antoni (ur. 1833), general pruski i ulubieniec cesarza Wilhelma, który na mocy ukladu zawartego w 1874 r. z© stryjem swoim ks. Fryderykiem Wilhelmem Ludwikiem Boguslawem (ur. 1809 r.), ordynatem kleckim, objal zarazem ordynacya kiecka. Obecny stan samego raka jest nedzny, to tez sprawiedliwie Kraszewski nazwal je ruina Wolynia. Napady i pozary, osobliwie w latach 1752, 1805 i 1833, zupelnie wyniszczyly materyalnie miasto; handlu prawie zadnego nie ma, tylko jarmarki cokolwiek je ozywiaja.

Tu, jako na granicy Polesia, odbywa sie targ na postoly, ztad przyslowie: Ołyka. na lyka, Deraznia na garnki a Klewan na dziady.

Klewan i Deraznia leza nieopodal w po w. rowienskim.

Okrag policyjny ołecki obejmuje gminy: Mlynów, Kniahynin, Jaroslaw icze, Malin i Pokaszczew.

Parafia katolicka, dek. dubienskiego, ma 1757 wiernych i kaplice w Satyjowie, Humiennikach i Radochówce, oraz kosciól s. Piotra i Pawla w O. na dawnym cmentarzu.

Stacja. dr. zel. kijowsko-brzeskiej, o 2 w. od mka odlegla, pomiedzy st. Klewan (o 19 w.) a Kiwerce (o 20 w.), o 406 w. od Kijowa, 85 w. od Kowla a 202 w. od Brzescia. Jako wchodzace w sklad wlosci olyckiej wymieniaja dokumenty wsie: Du-biszcze, Zorniszcze, Selibery i Seliberskie 0-sieliszcze. O O. znajduja sie liczne wzmianki w dokumentach wydanych przez Kijów. Arch. Komisya, wymienione w Skorowidzu Nowic-kiego. Opis wraz z widokiem miasta podal Tyg. Illustr. z 1860 r. N& 62. O szkolach i ich uposazeniu podana byla obszerna wiadomosc w Dziejach Dobroczynnosci, rok III, str. 818, przedrukowana i uzupelniona w Lukaszewicza Historyi Szkól, t. III, str. 472-481. W jezyku ro88. opisali O.: Sendulskij w Wolyn, eparch. Wiedom." z 1878 r. i Pieregowskij w Wól. gub. Wied." z 1869 r. /. Krt.

Omelanik, w dok. Ómelenik, mala wioska, pow. lucki, par. Luck, miedzy wsia Zaborolem a Luckiem, równolegle z traktem poczt., po drugiej stronie wawozu. Na srodku wioski, na wynioslem wzgórzu, stoja odwieczne lipy. Do jednej z nich przywiazana jest dawna trady-cya, jakoby Piotr W., odpoczywajac pod jej cieniem, wyryl na jej korze swe imie. Okolo 1859 r. O. nalezal do Ozarneckich. O przeszlosci dziejowej ob. Arch. J. Z. B., cz. III, t. 1: 111, 124; Para. Kij. Arch. Kom., t. III, cz. 2: 174, 175; t. IV, cz. 2: 76, 87. J. Krz.