Nieśwież

Słownik Geograficzny KRÓLESTWA POLSKIEGO I INNYCH KRAJÓW SŁOWIAŃSKICH.

Nieswiez, mto nad rz. Usza, pow. slucki. Lezy pod 53° 13' pln. szer. i 44° 21' wsch. dlug., o 103 w. na pld.-zaoh. od Minska, o 84 w. od Slucka, o 13 w. od st. Horodziej, dr. zel. moskiewsko-brzeskiej, w 3 okr. poi. kopylskim. Posiada starozytny zamek, polozony miedzy dwoma jeziorami: Panienskiem i Pionierskim, bedacy rezydenoya ks. Radziwillów, ordynatów nieswieskioh, kosc. parafialny pojezuioki, z grobami Radziwillów, cztery cerkwie z kosciolów przerobione, kaplice kat. w zamku, okolo 60 domów murowanych i 700 drewnianych, do 50 sklepów murowanych i 40 dre w nian., 5 wazniejszych magazynów, 2 domy zajezdne, okolo 20 szynków, 8177 mk., w tera przeszlo 5000 zydów i okolo 1000 Polaków katolików; reszta przypada na^inne wyznania.

Niegdys slawne jarmarki Swieto Michalskie, obecnie nie maja znaczenia, przywóz wprawdzie towarów, szczególnie ryby suszonej z Polesia, jest dosó znaczny, zbyt jednak dochodzi zaledwo do 1000 rs. Rzemiosla dawniej wslawialy N., obecnie ostatnie wykazy statystyczno wymieniaja: 40 osób produkujacych przedmioty spozywcze, 34 przedmioty do ubrania i 30 do gospodarstwa. Mieszczanie zajmuja sie przewaznie rolnictwem, zydzi zas handlem i fa-ktorstwem. Od 1869 r. istnieje tuseminaryum nauczycielskie, na 150 uczniów, w mnraoh po klasztornych, przygotowujace nauczycieli do szkólek gminnych; jest i szkólka miejska dwuklasnwa, do której uczeszcza okolo 100 dzieci plci obojga. Do miasta nalezy okolo 88 wlók ziemi ogrodowej, lak i pola, tudziez okolo 6'/j, wlók gruntów w uroczyskach Woj-tawszczyzna i Pisarewszczyzna. Równiez wlasnoscia miasta jest gmach ratuszowy ze sklepami. Poniewaz w N. konsystuje oddawna kawalerya, przeto rzad pobudowal tu z muru koszary dla wojska i manez czyli ujezdzalnie. N. pomimo swietnej historycznej przeszlosci jest dzis smutna miescina i coraz bardziej upadajaca. W zamku miesci sie zarzad ordynacyi, a rodzina ksiazeca zjezdza tu z Berlina na lato. Slawne archiwum zamkowe zachowalo sie prawie cale i przed 1873 r. zostalo uporzadkowane przez Michala Bohu-sza Szyszke. Biblioteka, skladajaca sie z 20,000 tomów, zabrana zostala do Petersburga. Pierwotne dzieje ukazuja nam jako poczatek N. gród Krywiczan, który jeszcze przed XIII wieku byl stolica osobnej ksiazecej dzielnicy, holdujacej na przemian ksiestwom wolynskiemu, kijowskiemu, halickiemu lub polockiemu przez kniaziów minskich. Kronikarze nadmieniaja, iz ks. Jurii (wedlug innych Feodor) Nieswieski walczyl, wespól z innymi kniaziami Rusi, 1224 roku nad rzeka Kalka przeciw Tatarom.

W polowie XIII w. dzielnice nieswieska widzimy juz w posiadaniu Litwy, dynastya jednak ksiazat dawnych wladala nia bodaj na prawie lennem, skoro w 1388 r. kniaziowie nieswiescy Hrehory i Iwan skladali hold na wiernosc Jagielle i Jadwidze. Dokument ten przytoczony w Skarbcu Danilowicza pod M 55&. Ale musial' ród kniaziów tych wygasnac w poczatku XV w., kiedy na Nieswiezu w 1430 r. panuje juz Fedko Korybu-towicz, z ksiazat branskich, wnuk w. ks. lit. Olgerda, a nastepnie sa tu potomkowie Fed-ka: Daszko, Wasil i inni. Ciemna w ogóle jest w tych czasach historya dzielnicy nie-swieskiej, trudno doszukac sie spadkobier-stwa owych kniaziów krwi litewskiej i chwili ich wygasniecia, atoli pod koniec XV w. musial chyba N. byc wolnym od dynastyi lenni-czej, skoro król Aleksander oddaje go w 1492 roku za uslugi Piotrowi Janowi z Ciechanowca Kiszce -wraz z dobrami okolicznemi i poles-kiemi, mianowicie: Czuczewicze na Polesiu, a w Minskiem Kruty-Breh, w okolicy terazniejszych Nowosad.

Wprawdzie autor broszury p. t. ,,Aleksander Soltan, szambelan Karola Zuchwalego" (1862 r.) twierdzi, iz istnieja slady posiadania Nieswieza przed Kiszkami przez Soltanów Pieroswietów", 0 czem ma jakoby swiadczyc iol. w okolicy N. Soltanowszczyzna i grobla Soltanowa-Hac (str. 15). Domniemanie to wydaje sie jednak nieprawdopodobnem, gdyz nigdzie niema wzmianki naprowadzajacej na ten domysl. Kiszko wie fundowali w N. pierwszy kosciól par. pod wezwaniem sw. Ducha, cerkiew zas, nieznanej fundacyi, pod wezwaniem Narodzenia N. P., byla od niepamietnych czasów. Niedlugo wszakze trwa posiadanie Kiszkow, albowiem ostatnia z rodu Anna Kiszczanka, córka Stanislawa Kiszki, marszalka w. ks. lit, bedac poslubiona w 1513 r. Janowi II Miko-lajewiczowi Radziwillowi, zwanemu Brodaczem, kasztelanowi polockiemu, wniosla mu N. w posagu, wraz z Olyka i polowa Lachwy. Wiano to po smierci Anny Radziwillowej, przypadlej w 1533 r., stalo sie wlasnoscia domu Radziwillów, ks. bowiem zostawila dwóch synów: Jana IV i Mikolaja Vi, glosnego w dziejach rodu i kraju, przezwanego pózniej Czarnym. Mikolaj ów, wyjednawszy w 1547 r. u cesarza Karola V tytul ksiazecy sw. panstwa Rzymskiego, jakowy król Zygmunt August na sejmie 1549 r. potwierdzil, zaczal sie pierwszy pisac ks. na Olyce 1 N.

Za jego czasów N. zaslynal szeroko, poniewaz ks. Mikolaj bedac spokrewnionym z królem przez malzenstwo króla z jego siostra Barbara, i dostapiwszy godnosci wojewody wilenskiego, marszalka i kanclerza w. ks. lit., latwo wyjednywal dla miasta przywileje. Goracy przeciwnik unii Litwy z Polska, dla politycznych przekonan okolo 1554 r. otwarcie odstapil kosciola katolickiego i przyjal wyznanie helweokie. Poprzednio jeszcze w 1551 r. dal mu król przywilej przechowywania w archiwum nieswieskim wszystkich dokumentów, dotyczacych w. ks. lit., chcial je bowiem ksiaze w celach seperatystycznych i dynastycznych zawsze miec pod reka swoja.

Usposobienie to ks., kanclerza wywarlo wplyw na(losy kraju, a szczególnie na dziedziczna dzielnice, jakoz odbieral wszedy koscioly katolikom i oddawal je sprowadzanym przez siebie ministrom protestanckim. Kosciól parafialny fundacyi Kiszków zostal oddany wtedy nowemu wyznaniu, a od 1553 roku jego ministrem zostal Wawrzyniec Krzyzkowski, wedlug Lukaszewicza Wielkopolanin. W tym czasie w N., jako w ognisku ruchu reformacyjnego, zjawia sie drukarnia pod kierunkiem Daniela w Leczycy, w której Krzyzkowski wraz z Maciejem Kawieczyn-skim wydaja w narzeczu ludowem bialorus-kiem katechizm Szymona Budnego w 1562 r. i inne rzeczy dla ludu w duchu nowej nauki, a w latach 1570 i 1572 biblia polska przekladu Budnego. N. stal sie ogniskiem nowatorstwa, które przechodzac rózne fazy przechylilo sie w koncu ku nauce Socyna. Socynianie litewscy mieli tu tak wazny punkt oparcia jak polscy wRakowie. Wszakze wszystko to w krotce ustalo. Mikolaj Radziwill umarl w 1565 r. w Wilnie, a synowie jego: Mikolaj Krzysztof, Jerzy, Al brecht i Stanislaw, chociaz wychowani w wyznaniu ojca, mniej jednak okazywali zarliwosci do nowego kultu; to toz gdy ks. Mikolaj Krzysztof, przezwany ,,Sierotka*', zachorowal smiertelnie w Stezycy 1570 r., latwo bylo Piotrowi Skardze sklonic go do powrotu na lono kosciola katolickiego. Skutkiem tego nawrócenia sie ks. Sierotki bylo pociagniecie do wiary katolickiej trzech mlodszych braci jego i odbycie pielgrzymki pieszo do ziemi Swietej w r. 1582 i 1583, która sam nastepnie opisal.

Ksiaze Sierotka" wróciwszy z pielgrzymki w 1584 r. zamieszkal stale w N. i gorliwie wzial sie do przetwarzania calej roboty reformatorskiej ojca swego. Nowowieroy zostali przez niego zewszad wyparci, kosciól farny oddano razem z drukarnia pod dozór sprowadzanych tu jezuitów, którym ks. Sierotka w ciagu lat 1586-1588 wybudowal wielkie kolegium na 200 osób i takowe zapisem majetnosci Lipska z osmiu walami: Tu-chowice, Swiecice, Nowosiolki, Radzialowice, Zalipienie, Zaluze, Uszanka i Rudawa, hojnie obdarzyl. Za to jezuici szczerze dopomagali ksieciu, wytepiajac zaciecie nawet slady róz-nowierstwa; jakoz palano publicznie na rynku w N. i w Wilnie wszystkie ksiegi przeciwne wierze katolickiej, wydane pod pro-tekcya ks. Mikolaj a Czarnego jak Biblia Brzeska i Nieswieska, bialoruskie dziela Budnego i innych.

W 1584 r. 8 maja ksiaze Mikolaj Krzysztof zalozyl fundamenta pod wspanialy obecny zamek i jednoczesnie przy kolegium jezuiokiem otwrzono poczatkowa szkole

grdraatyki. W 1589 r. poswiecono wegielny kamien pod wspaniala bazylike jezuicka, w podziemiach której mialy spoczac prochy ksiazece wielu pokolen, W 1593 r. nastapilo poswiecenie tej swiatyni, która do dzis dnia przetrwala i jest prawdziwa ozdoba miasta i skarbnica wspomnien historycznej siedziby radziwillowskiej. Miasto w tym czasie bylo drewniane i ubogie, wiec ks. Sierotka dzwigal je starannie przez sprowadzanie z zagranicy wybornych rzemieslników, kupców i przemyslowców.

W 1586 r. wyjednal u króla Stefana Batorego przywilej, porównywajacy w swobodach mieszczan nieswieskich z mieszczanami innych grodów Litwy i Polski. Przytem ustanowione byly targi co niedziele i dwa jarmarki doroczne, mianowicie: na Zielone Swieta i przed Bozem Narodz. Przywilej ten zostal potwierdzony przez Zygmunta III w 1595r.(ob.Vol.Leg.t.II, fol. 1426). Ks. Sierotka byl prawdziwym fundatorem swietnosci N., obwarowal zamek, uposazyl szkole i szpital, zalozyl bractwo dobroczynne pod nazwa Milosierdzia; d. 18 czerwca 1586 r. wydal przywilej od siebie miastu, zapewniajac mieszczanom na zawsze bez wszelkiej oplaty grunta miejskie, oddajac im tez na wlasnosc wszystkie browary, slodownie, gorzelnie, laznie, kramy, jatki, postrzygalnie, woskoboj-nie, z warunkiem uiszczania co rok na szpital miejski 40 kóp groszy litew., na szkole 24 kóp i na organiste 8 kóp. Nadto ks. Sierotka postanowil, aby mieszczanie rzadzili sie tak zwanem prawem saskiem i wydal w 1581 r. ustawe zatytulowana ,,Zwierciadlo Saskie1', dla zydów zas w 1589 r. obmyslil tez niektóre prawidla zachowywania sie wobec chrze-scian, obowiazujac mieszczanstwo za te wszystkie ulgi i przywileje do wymurowania ratusza z kramami i dwu bram wjazdowych.

Dawne tloki zniwne zniesiono, ale mieszczanie musieli z kazdego placu osiadlego usypac po jednym precie walu w okolo miasta. Miasto sie wtedy predko podnioslo i otrzymalo przez nadanie króla Stefana Batorego herb, wyobrazajacy z jednej strony polowe orla czarnego na tarczy, z drugiej dziesiec zrebów, blekitna, czerwona i zólta farba naprzemian malowanych. Gdy w skutek prawa z 1566 r. lennosc na Litwie upadla i szlachta mogla swobodnie rozporzadzac sie dobrami swemi i rozdrabiac je w podzialach lub wyprzedazach, ks. Sierotka przewidujac z tego powodu rozproszenie sie fortuny Radziwillowskiej, a zatem i upadek wplywu rodziny na losy kraju, porozumiawszy sie z bracmi: Stanislawem i Albertem, wyjednal u króla Stefana Batorego w dniu 16 sierpnia 1586 r. przywilej na ustanowienie na wieczne czasy trzech ordynacyj: nieswieskiej, olyckiej i kleckiej, z tem, ze po wygasnieciu którejkolwiek linii, dobra mialy sie zlewac w jedne ordynaoya. Olycka ordynacya trwala nie dlugo, po smierci bowiem ks. Stanislawa Alberta, syna ustanowiciela, mianowicie w 1614 r., spadla na ks. Michala Kazimierza, ordynata nieswieskiego.

Ostatnim ordynatem nieswieskiaa w prostej linii byl ks. Dominik Radziwill, syn ks. Hieronima, przyrodniego brata k*. .Radziwilla Panie Kochanku, z ksiezniczki Thurn i Taxis, Ks. Dominik walczac na czele wlasnego pulku w armii Napoleonskiej zmarl we Franoyi 1813 r. Po JRgo zgonie obie ordynacye przeszly na ks. Antoniego Radziwilla z linii ordynatów kleckieh, namiestnika poznanskiego, syna ks. Michala, ostatniego wojewody wilenskiego, a w 1874 r. nastapil uklad pomiedzy ks. Antonim, synem Wilhelma, ordynatem nieswieskim i stryjem jego ks. Leonem, synem Ludwika, ordynatem kleckira, na mocy którego ordynacya kiecka weszla do nieswieskiej. Tak wiec po uplywie 288 lat prawie cala spuscizna ks. Sierotki i dwóch braci jego, oprócz dóbr alodyalnych, zlala sie w jedne ordynacya^nieswieaka. Masa ta dóbr w jednej tylko gubernii minskiej posiada dzis okolo 7600 wlók obszaru, 8 miasteczek, mianowicie: Nieswiez, Dawidgródek, Kleck, Siniawka, Cimkowicze, Siemiezewo, Stary i Nowy Swier-zen; okolo 128 folwarków lub zascianków, przeszlo 8 lesniotw, obejmujacych okolo 2400 wlók lasów. W 1590 r. ksiaze Radziwill Sierotka wespól ze swa malzonka Eufemia z Wisniowieckich fundowal pierwszy klasztor zenski na Litwie, panien benedyktynek, zapisujac mu dobra Howiezne,, nabyto od ke. Sluckich Olelkowiozów.

W lat osm pózniej zalozyl klasztor ks. bernardynów i na plebania nieswieska zapisal folwarki: Nowosiolki i Omulynce. Ks. Sierotka, czynny do ostatniej chwili zycia, zmarl w N. 1616 r. Nastepca Sierotki byl syn jego Jan Jerzy Radziwill, kasztelan trocki. Wspaniale przyjmowal on w 1617 r. w N. królewicza Wladyslawa IV ciagnacego na Moskwe, który przez wdziecznosc, wstapiwszy na tron potwierdzie w 1633 r. bratu Jana, ks. Albertowi wszystkie dawniejsze przywileje miasta z dodatkiem nowych, tem bardziej, iz miasto podupadlo nieco w skutek morowego powietrza, grasujacego w 1625 r. Ks. Albert, nastepca Jana, fundowal cerkiew unicka na placu obok bernardynów, lecz swiatynia ta z czasem upadla. Nastepca Alberta byl mlodszy brat jego Aleksander, powolne narzedzie jezuitów; on to zgromadzal do N. najcelniejszych czlonków tego zakonu.

W epoce wojen Jana Kazimierza i N. nawiedzila nawala nieprzyjacielska, poprzedzona w 1651 r. zaraza morowa. Zamek stal w obronnej sile, wiec w poplochu wojny 1654 r. gromadzila sie tu szlachta nawet ze stron dalszych; wtedy to wlasnie umarl za granica ordynat Aleksander a Rossyanie nie mogac zdobyc twierdzy, spustoszyli miasto do szczetu, przyczem zginelo duzo ludu prostego, szukajacego schronienia w kosciolach. Po przejsciu tych klesk N. zaraz otrzymal przywilej Jana Kazimierza, oswobadzajacy od wszelkich podatków i stanowisk zolnierskich na lat cztery (Vol. Leg. t. IV, fol. 474).

Ale niedlugo cieszylo sie miasto pokojem, bowiem 1659 r. oddzial Rossyan z armii kniazia Chowanekiego operujacej pod Lachowiczami, znowu szturmowal zamek naprózno, wszakze miasto bezbronne uleglo powtórnemu zniszczeniu i wiele ludu wybito. Za staraniem ordynata ks. Michala Kazimierza, hetmana litew., na sejmie 1661 r. przyznano nowe ulgi dla miasta i zwrot kosztów za obwarowanie zamku w czasie wojny (Vol. Leg., t, IV, fol. 822).

W 1670 r. stanela konstytucya oswobadzajaca mieszczan nieswieskich od myta, zarówno w Koronie jak i Litwie na lat dwadziescia (Vol. Leg., t. V, fol. 54 w wyd. Ohryzki). Nastepnie w latach 1673 i 1676 aprobowano te konstytucya (Vol. Leg. t. V, fol. 158 i 434). W 1672 r. Bazyli Bakanowski, podstoli smolenski, fundowal tu dominikanów, a w roku nastepnym ks. Michal Kazimierz za miastem fundowal opactwo benedyktynów pod wez. s. Krzyza. Fundaoya zatwierdzil sejm w 1690 r. Ks. Michal Kazimierz bedac zonatym z Katarzyna Sobieska, siostra króla Jana III, wyjednywa coraz to nowe ulgi dla swojego grodu dziedzicznego, zas po jego zgonie zona rzadzac ordynacya, ulozyla bardzo korzystna ustawe dla stanu kupieckiego, która król Jan III zatwierdzil na sejmie 1681 r. Na mocy takowej zaczely sie tu odbywac doroczne cztero-niedzielne jarmarki, zwane Swieto -Michalskiemi, gdyz trwaly od 25 sierpnia do s. Michala. Syn ks. Katarzyny Karol Stanislaw objawszy rzady w 1692 r., uwolnil wloscian w miescie osiadlych i porównal ich z mieszczanami. Ksiaze bedac stronnikiem króla Augusta II w czasie zatargu jego z Leszczynskim o korone polska, narazil sie Karolowi XII. Jakoz w 1706 r. Szwedzi pod dowództwem króla zdobyli N. i w perzyne go obrócili wraz z zamkiem i okopami, zaoszczedziwszy tylko koscioly.

Miasto wsród ciaglych wojen krajowych nie moglo sie rychlo, odbudowac i swiecilo wciaz ruina az do smierci ks. Karola Stanislawa 1719 r. Okolo 1720 r. objal ordynacya nieswieaka starszy syn ks. Karola Stanislawa, ks. Michal Kazimierz, przezwany .,Rybenkn". On to dzwigal N. z miny przez ulgi dawane mieszczanom i budowanie; sypal waly, podnosil koscioly. Jezuici w tym czasie zbudowali za miastem kolegium ze

swiatynia p. wez. s. Michala; powstala tez i fabryka sukna na habity w niedalekiej Polosnej, zalozona przez ks. bernardynów w 1736 r. Zona ks. Rybenko Urszjila z Wisniowieckich urzadzila teatr w N. i pisala sama dziela sce-niozno.

Ksiezna pomnazala biblioteke; za jej powodem wznowiono drukarnie lezaca w zapomnieniu, na co uzyskano osobny przywilej Augusta III 1750 r. Ks. Michal umarl 1762 r. Po nim wzial ordynacya Karol Stanislaw II Panie Kochanku". Po smierci Augusta III, trzymajac strone rodziny saskiej, stanal on zbrój no przeciwko frakcyi Poniatowskiego i naraziwszy sie tem Rossyi i pretendentowi, po fatalnym napadzie na Wilno, skazany dekretem 1764 r. na banioya, musial uciekac za granice a dobra zostaly zasekwestrowane. Ulaskawiony w 1767 r., wrócil do kraju i stanal na czele konfederacyi Radomskiej, z powodu sprawy dysydentów wyniklej. Se-kwcstr zdjeto z dóbr ksiazecych, lecz fortuna w czasie nieobecnosci dziedzica zostala nad-rujnowana, a z nia i N.

Do takich pustek wrócil ks. Karol w 1768 r., lecz krótko trwala ta bytnosc, nastala bowiem konfederaoya Barska, w której Radziwill wziawszy czynny udzial, narazil sie powtórnie stronnictwu ros-syjakiemu. Jakoz N. zostal zdobyty przez Rossyan, wojsko radziwillowskie rozpuszczone, stronnicy ks. Karola rozpierzchli sie, a sam on z mala garstka wiernych uchodzi za granice do Cieszyna. Emigracya ksiecia znowu sprowadzila sekwestr na dobra jego, które lupiono kwaterunkami wojskowemi.

W zamku goscil general Tottleben, rozpraszano skarbiec Radziwillowski, do czego sie i miejscowi niestety przyczyniali. Powtórny powrót do kraju ks. Karola nastapil w 1777 r. po otrzymaniu amncstyi i zlozeniu holdu królowi i aliantce jegi; atoli do N. zawital ksiaze dopiero w lipcu 1778 r,, i uporzadkowawszy takowy, rozpoczal tu zycie swietne, o którem tradycya zyje dotychczas. Jednym z donioslejszych faktów jogo dzialalnosci bylo zalozenie w N. szkoly artyleryi na 30 biednych uczniów (ob. Atheneum Kraszewskiego, 1845 r.). Nadto ksiaze zalozyl huty szklanne w Nalibokach i Urzeczu, porzadkowal fabryke pasów i dywanów w Slucku, zakladal ogrody w N. i zyl z bracia szlachta w pelni ksiazecego blasku.

To tez 1783 r. odbyl sie w N. legendowy festyn z powodu stuletniej rocznicy zwyciestwa pod Wiedniem. Dom Radziwillowski, spokrewniony z Sobieskiemi, przechowal wiele pamiatek po królu Janie i te daly moznosc w czasie festynu okazac caly przepych rodu. Opis tej uroczystosci znajduje sie w Gazecie Warszawskiej (1783 r., Jfa 85). W tymze roku miaj miejsce swietny bankiet z powodu imienin ks. Hieronima, którego brat przyrodni ks, Karol nadzwyczaj milowal (Gaz. Warsz. NQ 85, w Suplemencie).

Ale wszystkie te festyny zostaly zacmiono przyjeciem króla Stanislawa Augusta w 1785 r., który jadac na sejm do Grodna, odwiedzil ks. Karola w N. Bylto ostatni wesoly festyn ks. Karola, gdyz w 1787 r. umarl brat jogo ks. Hieronim, któremu Paniu Kochanku sprawil królewski pogrzeb. Niedlugo potem zmarl i ksiaze Karol w Bialej 1790 r. Cialo jogo przywiezione do N., umieszczono w malej kapliczce na przedmiesciu, gdzie, z powodu zamieszek krajowych, stalo w zapomnieniu do 1820 r., w którym przenie siono je do grobów Radziwillowskich.

Wkrótce po zgonie ks. Karola nastapily znane wypadki krajowe. Ordynacya spadla na maloletniego ks. Dominika, synowca zmarlego, lecz N. zajely w 1792 r. wojska rossyjskie, które znalazly tu 42 dzial. Namiestnik cesarzowej Tutolmin, zamieszkawszy w zamku nicswieskim, dawal swietne bale, otaczal sie mlodzieza, szlachecka i werbowal ja do szeregów wojskowych. Po dojsciu do pelnoletnosci, ks. Dominik, dziewiaty ordynat z rzedu, osiadl w N. i pedzil zycie swietne, tak ze N. przo-zwano wtedy mala Warszawa. Garnela sie szlachta do wielkiego pana, a zamek roil sie goscmi.

To wszystko zapomagalo rzemieslników i kupców, jakoz wzniosly sie w srodku rynku na gruzach dawnych zbytkowne nawet sklepy, wyborni rzemieslnicy osiadali chetnie w N. dla wielkiego zarobku; odnowiono teatr palacowy, powstaly re.stauracye i zajazdy, wspaniala stacya pocztowa, a nawet zalozono loze masonska, a hojny ksiaze zapisal na gi-mnazyum pojezuickie, znajdujace sie w reku dominikanów, ws Skabin. Cala te swietnosc zamroczyl rok 1812, bowiem ks. Dominik na czele pulku swego przyjal udzial w kampanii francuskiej, co sprowadzilo smutne skutki dla jego majatku. Slawny skarbiec zostal spustoszony. Ksiaze zmarl w 1813 r. na obczyznie, a w J 814 r., za zezwoleniem cesarza Aleksandra, ordynacya nieswieska oddano linii tak zwanej Pruskich Radziwillów, w osobie ks. Antoniego, poniewaz Dominik mial tylko córke Stefania, wydana nastepnie za ks. Ludwika Wittgensteina.

Na rzecz ksiezniczki Stefanii wydzielono dobra niezaliczone do or-dynacyi, nad czem, równie jak i nad splaceniem olbrzymich dlugów ks. Dominika, pracowala osobna komisya, która dopelnila swa czynnosc w 1839 r. Czynnosci tej komisyi zostaly streszczone w wielu drukach, wymienionych w Bibliografii Estreichera (t. VII, Htr. 77). W 1835 r. skasowano szkole dominikanów, w której pobieral nauki Syrokomla, a dwa pozary w 1836 i 1843 dokonaly takiego zniszczenia, ze odtad N. juz nie powstal.. Po k*. Antonim, namiestnika poznanskim, wzial ordynacya syn jego Wilhelm, a po nim nastapil dzis zyjacy ks. Antoni, general pruski i ulubieniec cesarza Wilhelma. Jest on z rzedu dwunastym ordynatem,

W ostatnich latach zamek zostal odnowiony i doprowadzony do mozebne j swietnosci. Starozytne obrazy, lezace pierwej na skladach, dzis wy-restaurowane, zdobia sciany sal zamkowych. Oprócz kosciola parafialnego nie ma juz innych swiatyn katolickich w N. Kosciól ten pod wez. Bozego Ciala posiada piekne malowidla i nieco ciekawych sprzetów koscielnych. Parafia, dekan. sluckiego, liczy okolo 7000 wiernych i trzy kaplice: w Polosnej, w No-wem Miescie i na Sluckich Wrotach. W koncu nalezy wspomniec, iz N. byl miejscem urodzenia Hirsza Lejbowicza sztycharza, i Salomona Majmona, filozofa. Okolo 1840 r. pracowali tn w archiwum: Malinowski Mikolaj i Wladyslaw Syrokomla, zostajacy natenczas w zarzadzie dóbr ks. Wittgensteina. Okolo 1870 r. byl tu kustoszem biblioteki i archi wum Michal Bohusz Szyszko. Zródla doty-czaoe Radziwillów i N. mozna znalesc w Bibliografii Estrejchera (t. I, str. 135, pod slowem Borejsza i t. IV, str. 16-16, pod slowem Radziwill).

Najobszerniejsza monografia zródlowa N. skreslil Syrokomla w dzielku p. t. Wedrówki po moich okolicach" (1853). Drugiem powaznem dzielem jest Galerya Nieswieska" p. Edwarda Kotlubaja (1857 r.).

Duzo wiadomosci o N. znajduje sie w Pamietnikach Marcina Matuszewicza. Nieswieski powiat, jeden z 13-stu powiatów na które dzielilo sie namiestnictwo minskie, ustanowiono na mocy ukazu cesarzowej Katarzyny II z d. 3 maja 1793 r. pod wladza generala Tutol-mina (ob. Minska gubernia).. W 1795 r. podczas ogloszenia w dniu 27 wrzesnia minskiej gubernii (ob. Minska gub.) marszalkiem powiatu nieswieskiego jednoglosnie obrano Michala Rejtana, bliskiego krewnego Tadeusza. Krótko jednak trwal ten powiat, gdyz na mocy ukazu cesarza Pawla z dnia 12 grudnia 1796 r. z wiekszej czesci onego utworzono pow. slucki, inne zas odeszly do pow. minskiego i nowogródzkiego gub. litewskiej (ob. gubernie litewskie pod wyrazem Litwa, t. V, str. 343). Aleksander JeUki.