Przeworsk

Słownik Geograficzny KRÓLESTWA POLSKIEGO I INNYCH KRAJÓW SŁOWIAŃSKICH.

Przeworsk, miasto, pow. lancucki, niegdys warowne i przemyslowo, w ziemi przemyskiej, dzisiaj drewniane i biedne; stoi na malym wzgórzu, 203 mt. n. p. m., nad rz. Mleczka, do->lyw, Wisloka. Na pln. od miasta (o 2 kim.) t. koi. arc. Karola Ludwika (195 mt. wznies.), odl. od Krakowa 195 kim., ;\ od Lwowa 150 kim. Miasto zajmuje obszaru 180 ha; zbudowano na grzbiecio podluznego w/.górka, któreg^ kraniec zachodni /.ujmuje kosciól par. resztkami tortoczaogo muru otoczony, wschodni zas starozytny klasztor bernardynów. Migdzy tymi budynkami ciagna sie wazkie uliczki, rynek i plac w miejscu, gdzie dawniej stal kosciól sw. Katar/.yny. Llynek zabudowany w prostokat domami parterowymi, drewnianymi, o wysokich gontowych dachach. We wschodniej po-laci rynku murowany ratusz pietrowy, stary budynek z drewniana wiezyczka. Za nim widac obszerna murowana synagoge. Z miasta prowadza goscince: na pln. od Sieniawy, z boczna dojazdowa droga do dworca kolei; na zachód gosciniec wiedenski do Lancuta, na polu-dniowy-wschód do Jaroslawia i na poludnie do" Kanczugi. W miejscu gdzie sie te drogi krzyzuja stoi piekny palac i park ks. Lubomirskich a w stronie drogi dojazdowej zabudowania folwarczne, gorzelnia i mlyn parowy. P. otaczaja przedmiescia: na wschód Budy Przewor-skie, za klasztorem bernardynskim i przedmiescie Jaroslawskie, na pld. przedmiescie Kan-czuckie i Mokra Strona. Na zachód ciagna sie nad Mleczka podmokle blonia a na pln. laki nad ta rzeczka, dzielaca sie na kilka ramion. O-zdoba miasta sa trzy koscioly. Parafialny w stylu ostrolukowym, z trzema nawami. W prezbiteryum jest plaskie ostrolukowe sklepienie, malowane w zlote gwiazdy. Na scianach wisza portrety starozytne papiezy, przeorów Miechowitów i czlonków rodziny ks. Lubomirskich. W glównym oltarzu (toskanski renesans) znajduje sie Chrystus na krzyzu a nad oltarzem godlo Miechowitów. Oltarzy jest l1. Po prawej stronie wielkiego oltarza wisi na scianie obraz M. B. z napisem gotyckim w otoku; jestto pomnik Rafala na Jaroslawiu i Przeworsku Tarnowskiego ({ 1409). Jest to ciekawy zabytek dawnej sztuki, podobnie jak i spizowa chrzcielnica w ksztalcie kielicha, z gotyckim napisem i .data odlewu (1400 r.). Do kosciola przybudowano w pierwszej polowie XVII w. kaplice Grobu Chrystusa, wedlug rozmiarów kaplicy jerozolimskiej. Z tego samego czasu pochodzi dzwonnica (dzwon z r. 1627) i sygnaturka.

Wieza koscielna nad wielkimi drzwiami, osmiogranna, zostala dwukrotnie znizana. Z zakrystyi prowadzi kryty kruzganek, wsparty na arkadach, do pietrowego domu, dawniej klasztoru miechowitów. Z kosciola i kaplicy prowadza schody zamkniete plytami do krypty, w której sie znajduje grobowiec ks. Lubomirskich. Resztki muru fortecznego zachowaly sie takze w ulicy zydowskiej. Klasztor bernardynów, otoczony murem z basztami, jest pietrowym czworobotz-nym budynkiem. Dziedziniec wewnetrzny tworzy ogród kwiatowy, otoczony krytymi korytarzami. Dziedzinozyk ten nazywaja patelnia. Do klasztoru prowadzi furta z gotyckim napisem. Kosciól obszerny w stylu romanskim, z osmiogranna wieza nietynkowana, jest dobrze utrzymany. Klasztor tutejszy, jeden z najdawniejszych w Polsce, mieni swym zalozycielem Rafala Tarnowskiego lub jego brata Spytka. Wedlug Niesieckiego (powolujacego sie na Wadinga Annal. Min. i napis w kosciele) zostal zbudowany 1476 r. w miejsce drewnianego, zalozonego przez s w. Jana Kapistra-na (przed J 453 r.). Obecnie w klasztorze przebywa 3 zakonników i 2 laików. W pierwszej polowie obecnego stulecia klasztor ten sluzyl za wiezienie dla duchownych. Trzeci kosciól sióstr milosierdzia stoi przy drodze sieniaw-skiej. Jestto skromna budowa z konca XVIII w., laczaca sie z pietrowym budynkiem sluzacym za klasztor i szpital. Zalozyl go ks. Antoni Lubomirski, kaszt, krak., w 1781 lub 1785 r., prawdopodobnie na gruzach kosciola sw. Michala, za brama krakowska, przy którym takze byl szpital uposazony prze/, Rafala na Jaroslawiu i Tarnowie Tarnowskiego. Uposazenie pomnozyla Elzbieta z ks. Czartoryskich ks. Lubomirska.

W klasztorze tym przebywa zwykle 7 sióstr, które opatruja 30 chorych i wychowuja 10 sierot. Przy tej samej drodze, lecz w polozeniu nizszem niz miasto, w/nosi sie w parku palac pietrowy ks. Lubomirskich w stylu wloskim, z kaplica domowa, biblioteka i zbrojownia, dalej zas obszerna i pieknie rzezbami ozdobiona oranzerya i cieplarnia. W 1880 r. mial P. 333 dm. i 2926 mk. (1477 mez. i 1449 kob.), 1593 rz.-kat., 107 gr.-kat., 2 prot. i 1224 izrael.; 2819 Polaków, 90 Rusinów i 4 Niemców. W miescie znajdujo sie sad powiatowy, urz. poczt, i tel., notaryat, szkola ludowa 4 klasowa mezka i 2 klasowa zenska, lekarz, apteka, kilka sklepów korzennych i bla-watnych i stale przebywa 172 zolnierzy. Majatek czynny wynosi 68,000zlr., bierny 1195 zlr. a roczny dochód 12,566 zlr. Kasa pozyczkowa gminna ma kapitalu 8784 zlr. Ludnosc izraelicka trudni sie przewaznie drobnym handlem a chrzescianska rzemioslami (szewctwem, garbarstwem i garncarstwem) i uprawa roli. Oprócz 26 mr. nalezacych do pos. wiekszej ks. Lubomirskich, zajetej przewaznie pod park i budynki, wlasn. mn. ma 118 mr. roli, 79 mr. lak i ogr. i 30 mr. pastw. Gleba sklada sie z glinki urodzajnej. Do upadku miasta przyczynilo sie czescia zniesienie komisy i rnode-runkowej w Jaroslawiu, dla której pracowalo tu wiele warsztatów tkackich a takze niemo-zebnosc konkurencyi recznych warsztatów tkackich z fabrykami szlaskirai. W pierwszej polowie b. wieku, jak zapewnia Siarczynski (Rps. bibl. Ossol., JNTs 1826), liczono w P. 900 tkaczów, którzy wozili swój towar do Wegier i na Woloszczyzne.

Do rozwoju tkactwa przyczynila sie wiele Zofia z Krasinskich Lubomirska, sprowadziwszy z zagranicy rekodzielników i farbiarzy (Kuropatnicki, Geografia Ga-licyi, wyd. 1876). Kuropatnicki nazywa P. miastem ludnem i opowiada, ze wyrabiano prócz drelichów takze materye bawelniane, malowane obicia, pasy jedwabne i bogate o-brusy i inna bielizne. Steczynskiemu zas (O-kolice Galicyi, 1847) opowiadano, ze przed r. 1830 nie bylo rzecza rzadka, ze tkacze dawali córkom w posagu po 1000 dukatów. Obecnie, o ile wiadomo, nie ma w miescie nikogo, zajmujacego sie tym przemyslem. Zubozale mia-1 sto ozywia sie tylko w dni targowe (poniedzialki, srody i piatki) i w jarmarki 2 stycznia, 19 marca, l maja, 25 lipca, 4 pazdziernika i 19 listopada. Podana przez Tatomira wiadomosc, jakoby juz w 1281 r. istnialo miasto Przeworsk nie jest poparta przez odpowiednie swiadectwo. Do 1340 r. byl P. wsia ruska na pograniczu ziemi sandomierskiej, nadana przez Kazimierza W. Janowi z Melsztyna Leliwicie. Nakielski pisze (Miechovia, 344), ze w r. 1393 Jan, biskup lubuski, przywilejem wydanym w Fuerstenwaldze 28 kwiet.t. r., przychylajac sie do prosby Jana z Tarnowa woj. sandomierskiego, erygowal w miescie P. parafia; biskupi lubuscy mieli bowiem przed Kazimierzem W. powierzona sobie od papiezy jurysdykcya nad katolikami Rusi i wykonywali ja jeszcze jakis czas po dekrecie Grzegorza XI z r. 1375. W nastepnym r. 1394 zatwierdzil Maciej, biskup przemyski, akt fundacyjny i oddal parafia miechowitom. Kosciolem parafialnym byl wówczas kosciól sw. Katarzyny, który stal do r. 1744, kiedy go wizytowal bisk. Sierakow-ski Waclaw. Zgorzal on w 1634 r. wraz z miastem i pózniej mial drewniane sklepienie. Kiedy rozebrany niewiadomo. Uposazeniem parafii bylo, kniazle dworzyszcze". W r. 1428 powiekszyl Spytek z Tarnowa to uposazenie, poczern ks. miechowici rozpoczeli 1430 r. budowe terazniejszego kosciola, która ukonczono 1473 (Miechovia, 441 i 533). Budowali go proboszczowie Dominik i Mikolaj. Ten ostatni powiekszyl znów uposazenie parafii nabywajac 1450 r. wies Ujezne od Rafala Tarnowskiego. W tym czasie rozpoczeto budowac kosciól i klasztor bernardynów, których sprowadzil Rafal Tarnowski, marszalek w. kor.,okolo 1467 lub im tylko wzniósl budynki, jezeli zalozycielem byl Spytek; byli to bowiem bracia. W 1470 wcielili oni za przywi'ejem Kazimierza Jagiellonczyka P. do ordynacyi Jaroslaw-skiej, co jednak Zygmunt I uchylil w 1519 r. Byly to nujswieluiejsze czasy P., wkrótce bowiem rozpoczely sie kleski. W 1498 r. Stefan, woj. woloski, wraz z Tatarami napadl na P. i zniszcz.yl. Podziemne chodniki i pieczary dla ukrycia mieniu, które wedlug podania wtedy pourzadzano, mialy sie ri.ignaó od kosciola bernardynów az do kosciola w Gniowczynie. Miasto odbudowalo nie wkrótce., bo 1509 r. u-zyskal Spytek z Jaroslawiu przywilej dnzwa-lajacy mieszczanom pobierac /, mostów na Mlo-czu i Wisloku myto po 6 denarów ud wozu ladownego a po groszu od konia i wolu. Po nowym napadzie Tatarów rozpoczal Jan Tarnowski otaczac miasto murem w 1512 r. W tym czasie otrzymali bernardyni od Klemensa VII bule, ustanawiajaca odpust dla pomagajacych w obwarowaniu klasztoru, pozwolono zbierac jalmuzny na zakupuo dzial i prochów a pro-wincyal otrzymal prawo rozgrzeszania tych zakonników, którymby sie trafilo przy obronie klasztoru zadac smierc nieprzyjacielowi. Pra** dziwosc buli z 31 grudnia 1523 r. zatwierdzil bisk. krak. Tomicki 1525 r.

W aktach z XVI w. sa wzmianki o czwartym kosciele (kaplicy?) drewnianym, p. w. M. Boskiej, za brama krakowska. W r. 1527 bylo juz miasto obwaro-wanem, bo Zygmunt I uznajac, ze mieszczanie nalezycie utwierdzili je (munitione opportuna cinxisse) i na obrone dalsze czynili naklady, opuscil im na prosbe Jana Tarnowskiego, kaszt, wojnickiego, po 10 grzywien z 40 grzywien szosu. W 1550 r. uzyskali mieszczanie uwolnienie od wszelkich cel, prócz granicznych. W tym czasie przeszedl P. z rak Tarnowskich w posagu Zofii, córki Jana Amora Tarnowskiego, do ks. Konst. Ostrogskiego. Sprzeciwial sie temu brat Zofii Krzysztof, kaszt, wojnicki, i prowadzil dluzszy proces, który wygral. Po jego smierci jednak wyszla wdowa za Jana z Stemberku Kostke, woj. sandom. Zmarla ona w G-orliczynie 1580 r. pozostawiajac dwie córki: Anne Ostrogska, wojewodzine(wolynska, i Katarzyne, czwarta zone Prokopa Sieniaw-skiego, dziedzica Brzezan. Trzecia córka Malgorzata zmarla za zycia matki, pochowana w Przeworsku. Na jej dworze przebywal Mikolaj Sep Szarzynski. P. odziedziczyla Anna. Gdy w 1613 r. pigorzalo miasto, wyjednala zaprowadzenie jarmarków na sw. Zofia, na Podwyzszenie sw. Krzyza i na sw. Walentego. Niedlugo potem (1624) spustoszyli P. Tatarzy a w 1634 nawiedzil miasto pozar. W 1648 r. okupilo sie miasto Kozakom i Tatarom. W 1625 wniosla Zofia, córka Anny z Kostków Ostrog-skiej dobra przeworskie w wianie Stanislawowi Lubomirskiemu, woj. ruskiemu, i odtad zostaja stale w tej rodzinie. W sklad dóbr wchodzily: P. Przedmiescie, dwa wójtostwa i folw. Nowiny, Grodzisko, Gniewczyna, Grzeska, Gorliczyna, Rozborze, Kielnia, Grodziska Wola, Tryncza, Mirocin, Mokra Strona, Wola Po-lanska, Bialobrzegi, Nowosielec i Wólka Brzozowa.

Dwa razy jeszcze niszczono miasto.

W r. 1656 zdobyli je Szwedzi i wzieli znaczna kontrybucya, co zas pozostalo zabraly oddzialy Rakoczego, który je 1657 zajal. Cellarius (Amsterdam 1659) nazywa P. oppidulum". Sejm 1677 r. widzac ruine miasta przez in-kursye nieprzyjacielskie" zaprowadzil nowy jarmark na sw. Jakuba Ap., nadajac mu prawa jarmarków jaroslawskich, ustanowil sklad wina i potwierdzil dawne przywileje. Podnosilo sie znów miasto staraniem dziedziców, szczególniej Elzbiety z Czartoryskich Lubomirskiej i Zofii z Krasinskich Lubomirskiej. Po smierci ks. marszalkowej Lubomirskiej odtworzono, za pozwoleniem ces. Franciszka I, ordynacya

przeworska, która obejmuje 8586 mr. Miecho wici zarzadzali parafia do r. 1846, wtedy bo wiem dopiero po smierci ostatniego przelozo nego Kaspra Mizerskiego, zamienil rzad para fia na swiecka. Par. nalezy do dyec. przemy skiej, dek. przeworskiego i obejmuje: Bud}> Przeworskie, Burdasz, Chalupki, Debów, Gór liczyne, Grzeake, Mackówke,^ Mirocin, Mokr Strone, Rozbórz, Studzian, Swiatniowa, Uje zne i Zurawiczki. Na mouy ustawy z 15(57 r odbywaly sie w P. sady ziemskie cztery razi do roku, zawsze w trzy tygodnie po sadaci przemyskich. Wedlug Dykc. Eoharda istnialy tu w polo wio XVIII w. fabryki obrusów, pasów, obic i plócien, wyrabiano tez plótno za glowe. Co opowiada Szaraniewicz (Rys sta tystyczny monar. austr.-weg., wyd. III) o wspanialym zamku, przedzalniach i warsztatach tkackich, nalezy do przeszlosci. Z P. po chodzil niejaki Jan, twórca czy tez zbieracz tlumacz zbioru piesni religijnych polskich, którego rekopis p. t. Cantionale labore et inge-nio honesti Joannis olim Ludi magistri in Przeworsk a. 1434" posiadal ks. Hieronim Juszyn ski. W P. urodzil sie tez Jan z P., slawny kaznodzieja krakowski okolo r. 1593 i Grzegorz Przeworczyk, drukarz krak. (-j- 1546), umarl zas Józef Lubomirski, woj. czernichowski, czerwca 1732 r. Mac.

Przeworsk, miasto. W r. 1508 wolne od czopowego, które król przeznacza na poprawe miasta. W r. 1515 placi szosu grzyw. 40, mlyn miejski oceniony na 40 grzyw, placi l1/, grz. i 6 gr., drugi mlyn wyzszy, za Bernardynami placi od 2 kól pól grzywny. W r. 1576 miasto daje szosu fl. 96, od róznych rzem. fl. 117, pe-nestici 7, komom. 71 po gr. 12. Suma fl. 308 gr. 27. Przedmiescie od 81/, lan., mlyna o 2 kolach, 5 kom. z bydlem i 15 ubogich. Do P. odnosza sie opracowania: Lepkowski Józef: Przeworsk" (Tyg. Illustr., n. 306, r. 1865). Saloni Al.: Lud wiejski w okolicy P." (Wisla, t. XII i XIII).