Buczacz

Słownik Geograficzny KRÓLESTWA POLSKIEGO I INNYCH KRAJÓW SŁOWIAŃSKICH.

Buczacz miasto glówne powiatu tegoz nazwiska, lezy nad rzeka Strypa, doplywem Dniest.ru, w zyznej podolskiej okolicy, w waskie,i skalistej dolinie Strypy, o 67 kil. od Tarnopola. Miasto przecina gosciniec krajowy manasterzysko-czortkowski, od którego sie oddziela w samym Buczaczu gosciniec krajowy buczacko-strusowski na pólnoc, na poludnie gosciniec krajowy buczacko-jazlowiecki.

Powierzchni grntu ma to miasto 3055 m.; poswieksza zajmuje:

roli ornej 282, lak i ogrodów 41, pastwisk 161, lasu 1193; posiadlosc mniejsza: roli ornej. 932, lak i ogr. 122, pastwisk 59, lasu 146 m. Mieszkanców ma 8,967, wtem
rz. kat. 1816, gr. kat. 1066, akat. 8, izraelitów 6077. Miasto to wybiera do rady panstwa l posla wspólnie z miastami: Kolomyja i Sniatyn; do sejmu krajowego wybiera Buczac; wspólnie z gminami wiejskiemi powiatów sa dowych: Buczacz i anasterzyska l posla.
B. jest siedziba starostwa powiatowego, rady powiatowej, komisyi szacunkowej dla regulacyi podatku gruntowego, nalezacej do podkomisyi krajowej w Tarnopolu, urzedu podatkowego, ma urzad pocztowy nieerarialuy w miejscu, równiez stacya telegraficzna; tamze znajduje sie sad powiatowy, nalezacy do sadu obwodowego w Stanislawowie; przy tym sadzie powiat, jest stabilizowana posada notariusza. Obicdwie parafie ma w miejscu, Rzym. kat. parana zostala pierwotnie erygowana w 1397 r.
przez Michala Habdank dziedzica na Buczaczu. Dotacya powiekszona zostala w 1401 r. przez Michala i Teodore dziedziców na Buczaczu; w roku 1761 parafia ta zostala rozszerzona. Kosciól murowany poswiecony w roku 1763. Bo tej parafii naleza miejscowosci:
Dzwinogród, Dzuryn, Janówka, Leszczance, Medwedowce, Nagórzanka (tu jest kosciól filialny), Nowostawce, Pielawa, Podlesie, Podzameczek, Pyszkowce, Puikomyja, Slobódka, Soroki, Trybuchowce, Zielona, Zurawince, Zyz-
nomierz. Ogólna liczba rz. kat. obrzadku w tej parafi 7500; w obrebie tej parafii znajduje sie 8 akat. i 7321 izraelitów. W obrebie tej parafii oprócz Buczacza znajduje sie 10 szkólek ludowych; zas w Podzameczku i na cmentarzu buczackim sa kaplice, w których nabozenstwo od czasu do czasn odprawiane bywa. Parafia ta nalezy do dekanatu buczackiego archidyecezyi lwowskiej. Grecko - katol. parafia
liczy w samym Buczaczu 1066, w cerkwi filialnej 700, W Nagórzance 1034 czyli razem 2800 dusz gr. kat. obrzadku i nalezy do dekanatu buczackiego archidyecezyi lwowskiej.
W Buczaczu jest takze klasztor oo. bazylianów, fundowany w 1712 roku przez Szczepana i Joanne Potockich; terazniejszy murowany klasztor wraz z cerkwia postawil Mikolaj Potocki starosta kaniowski 1760. Bazylianie buczacey utrzymuja gimnazyum nizsze, to jest 4-klasowe swoim wlasnym kosztem; jest to zaklad prywatny, jednakowoz przyznano mu charakter zakladów publicznych. Grono pro-
fesorów z wyjatkiem katechety rzym. kat. nalezy do zakonu oo. bazylianów. Bazylianie od 1804 ponosza dobrowolne koszta utrzymania tego zakladu. Na rok szkolny 1878/79 zapisanych bylo 182 uczniów. Oprócz gimnazyum
znajduja sie w Buczaczu 2 szkoly, a to etatowa mezka 4-klasowa o 5 nauczycielach i 2 kalachetach i etatowa zenska 3-Llaso'va o 3 nauczycielkach. B. jost po Tarnopolu najbardziej handlowem miastem na Podolu golicyjskiem; izraelici buczaccy slawni sa w tej stronie kraju z bogactwa, rozleglych stosunków, energii i obrotnosci. Miasto to starozytne bylo gniazdem dwu rodzin Buczackich h. Abdank i Pilawa, potem przeszlo w rece rodziny Potockich.
Nad miastem na skale, pod która Strypa plynie, wznosza sie ruiny obronnego zamku; w 1672 r. przebyl ten zamek oblezenie Turków pod wodza sultana Mahomeda IV"; bronila sie w nim dzielnie Teresa Potocka, zona braclawskieyo wojewody; samo miasto zostalo zdobyte, zlupione i spalono; tegoz roku zostal tu podpisany
haniebny pokój, który oddawal Podole i Ukraine w rece Turków. W roku 1675 powtórnie bylo miasto od turków zdobyte i spustoszone; potrafilo sio. pózniej czestym najazdom kozaków obronic. W srodku miasta wznosil sie ratusz pieknej, okazalej starej budowy, statuami z kamienia przyozdobiony, który atoli w roku 1859 wraz z calem miastem i klasztorem stal sie pastwa plomieni (Rysunek tego ratusza podal Tyg. Illustr. z r. 1876 Nr. 21).
Na Podzameczku znajduja sie ruiny pózniejszego zaniku, w którym jeszcze znac rozklad komnat i malowania scian al fresco. Miasto oryginalnie zbudowane, lezy w glebokim a waskim parowie, domy stoja jedne nad drugiemi tak, ze wjezdzajacemu przy oswietleniu okien zdaje sie, jakby jeden dom stal na drugim. Dochód roczny miasta wynosil w 1878 roku 12,483 zlr. W B. jest kasa pozyczkowa z funduszem zakladowym 1200 zlr. Od stacyi kolei zolaznej Iwowsko-czerniowieckiej w Sta-
nislawowie oddalony jest Buczacz o mil 8; jednakze goscince murowane idace w róznych kierunkach ulatwiaja handel i komunikacye.
Pod B. mialy byc niegdys plóczkarnie zlota [Sarnicki). Wlasciciel wiekszej, posiadlosci
Emil i Artur hr. Potoccy. .

Powiat buczacki graniczy na wschód z powiatami czortkowskim zaleszczyckim, na poludnie z powiatami: Horodenka i Tlumacz; na zachód z powiatami: Rolatyn i Podhajce; na pólnoc z pow. Podhajcoe i Trembowla.

Powiat ten przecinaja z póln. ui polud. dwie wieksze rzeczki doplywy Dniestru, mianowicie: Koropiec wyplywajaca z pod miasteczka Kozowa, gminy pow. brzezanskie-, która przeplynawszy powiat brzezanski powiat podhajecki i powiat buczacki wpada do Dniestru pod wsia Koropiec, gmina powiatu buczackiego; w tem miejscu Klanowi rzeka Dniestr granice miedzy powiatami: buczackiin i stanislawowskim. Dniestr, plynac z zachodu na wschód, w paru miejscach tylko dotyka poludniowej konczyny tego powiatu, stanowi granice miedzy tym powiatem a po w. Horo-denka i StanLslawów, plynac zas bardzo kre-tem korytem w tych stronach wcina sie, to W ten to w ów powiat; sliczne sa brzegi Dniestru w tej czesci jogo biegu; strome skaliste góry stercza po obudwu stronach, czepiajace sie po icli scianach krzaki berberysu i inne krzewy ubarwiaja rozmaitoscia zieleni i jagód szary i czerwonawy kolor kamieni; w miejscach, gdzie góry szerzej sie rozstapily, bieleja wsie i dwory sród zielonych ogrodów i sadów; galary napelnione zbozem plyna powaznie srodkiem rzeki, lekkie tratwy zbite z kloców mkna szybko, nie zwazajac na stan wody; dla nich zawsze tutaj dosyc i gleboko i szeroko, a choc trafia na mielizne, wartki ped wody przenosi je po sliskich kamieniach; tylko tratwa trzeszczy i grozi rozerwaniem powrozów skreconych z mlodych drzewek, któremi pojedyncze kloce miedzy soba przymocowane. Drugim doplywem Dniestru w tym powiecie jest rzeczka Strypa, wyplywajaca w powiecie zloczowskim powyzej miasteczka Zborowa pod wsia Meteniów, któi'a przeplywa powiat zlo-c/.owski, tworzac staw w Zborowic, potem powiat brzczanski, gdzie tworzy stawy w Glin-nie, Kaplincach i Plotyczy, przeplywa powiat podhajecki, gdzie tworzy staw w Bohatkowcach, przeplywa w koncu powiat buczacki, wpada w tym powiecie do Dniestru niedaleko miasteczka Potok Zloty, kolebki rodziny Potockich. Konfiguracya gruntu jest falista, tylko brzegi rzek wznosza sie do troche wiekszych wysokosci. Przestrzeni zajmuje ten pow. 19,3281 mil austr. czyli 11,2710 miryametrów. Ludnosci posiada 83,720 dusz. Do rady panstwa wybieraja wieksze posiadlosci wspólnie z powiatami administracyjnymi Stanislawo w, Bo-horodczany i Tlumacz jednego posla; gminy wiejskie wspólnie z powiatem administracyjnym ('zortków jednego posla; gmina miejska Buczacz wspólnie z miastami Kolomyja i Snia-tyn jednego posla. Do sejmu wybieraja obszary dworskie wspólnie z administracyjnymi powiatami: Czortków, Ilusiatyn, Borszczów i Zaleszczyki 3 poslów; gminy wiejskie nalezace do sadów powiatowych w Buczaczu i Ma-nasterzyskach jednego posla; zas gminy nalezace do sadu powiatowego w Jazlowcu wpól-nie z powiatami sadowymi: Czortków i Budza-nów jednego posla. Sadów powiatowych jest w tym powiecie 3 a to w Buczaczu, Jazlowcu i Manasterzyskach; z tych naleza buczacki
manastcrzyski do sadu obwodowego w Stani-slawowle a jazlowiecki do sadu obwodowego w Tarnopolu, wszystkie 3 zas do sadu wyzszego krajowego we Lwowie. Parafij lacinskich jest w tym powiecie 8, z tych nalezy do dekanatu buczackiego 6 mianowicie: Buczacz, Barysz, Koropiec, Manasterzyska, Potok zloty i Kowalówka. Do dekanatu jazlowieckicgo nalezy w tym powiecie tylko jedna parafia w Jazlowcu i do dekanatu czortkowskiego ] parafia w Petlikowcach. A. wszystkie naleza do archidyccezyi lwowskiej. Parafij gr. kat. jest w tym powiecie 33; z tych naleza do dekanatu w Uscieczku 4, do dekanatu czortkow-skicgo 7 a do dekanatu baczackiego 22; wszystkie zas naleza do dyecezyi arcyliskupstwa lwowskiego. Zaklady naukowo w powiecie sa: srednie 2: gimnazyum nizsze oo. bazylianów w Buczaczu, konwikt panienski stowarzyszenia sióstr Niepokalanego Poczecia Najswietszej Panny Maryi w Jazlowcu; szkoly ludowe etatowe meskie: 4-klasowa w Buczaczu, w Ba-ryszu i Manasterzyskaoh; etatowe 1-klasowe w Bobulincach, Dobropolu, Jazlowcu, Jeziorza-nach, Koropcu, Kajdanowie, Medwedowcach, Nowostawcach, Osowcach, Podzameczku, Potoku, Przewloce, Snowidowie, Sokolowie, Try-buchowcach, Welesniowie, Zadarowie i Zubrzcu; w Hohorowie, Jarkorowie, Kowalowce, Oloszy, Porehowie, Sciance, Skomorochach, Sorokach, Zielonej, Zurawincach i Zyznomierzu. Szkoly parafialne w Cwitowie i Puznikach, szkola efa-towa 4-klasowa zenska w Buczaczu. Powiat, ten jest podolski, ma glebe dobra, zasloniety od pólnocy wysoczyzna brzezansko - tarnopol-ska, klimat cieply, wszelkie gatunki zboza i kukurydza dobrze sie udaja. Miasto w tym powiecie jest jedno: Jazlowicc; miasteczek 4: Barysz, Buczacz, Manasterzyska i Potok zloty. Gmin wiejskich obejmuje 74, razem gmin 79, Obszarów dworskich 69, przelozenstw obszarowych 37, ogólem jednostek administracyjnych 116. Gmin katastralnych obejmuje ten powiat 79. Z obszaru 19,3281 mil kw. zajmuja gminy wiejskie i miejskie 10,5565 m. czyli 54,7 procent, obszary dworskie 8,7716 m. czyli 45,3 procent; na l mile kwadr, przypada 4,1 gmin administracyjnych. Ludnosc miast wynosi 2564 rak. czyli 3 procent; ludnosc miasteczek 17446 mk. czyli 21 procent; ludnosc wsi 60,166 mk. czyli 72 procent, co razem z ludnoscia na obszarach dworskich wynosi 83720 mk. Kasy pozyczkowe gminne znajduja sie w nastepujacych miejscowosciach: Hielawince, Jezierzany, Mcdwedowce, Nowo-siolka Jazlowiecka, Ossowco, Manasterzyska, Dzwinogród, Podzameczek. W powiecie znajduja sie nastepujace zaklady przemyslowe: cegielni 5 wyrabiajacych rocznie 275,000 cegiel razem wartosci 2750 zlr., garncarzy 19

wyrabiajacych rocznie 25,000 naczyn wartosci 1476 zlr. Wapna wypalaja w 7 miejscowosciach rocznie 30,000 mec (jedna meca równa sie polowie korca czyli 16 garncy wied.) gipsu wypalaja w 2 miejscowosciach 5,200 mec rocznie; mydlarzy wyrabiajacych swiece lojowe i mydlo jest w tym powiecie 6, którzy zuzywaja rocznie 500 centnarów loju, 40 cent. sody i popiolu, i produkuja rocznie 380 cent. swiec lojowych wartosci 13,000 zlr. i 120 centn. mydla wartosci 3,000 zlr.; swieco lojowe zuzywaja glównie izraelici dla oswietlania swych pomieszkali w dnie szabasowe i swiateczne. Mlynów wodnych jest w tym powiecie 42 o 158 kamieniach, które spotrzobowuja rocznie 109,500 mec zboza i dostarczaja 71,250 centnarów maki wartosci przecietnej 380,360 zlr. Browarów piwnych jest w tym powiecie 3, mianowicie: w Manastcrzyskach, w Nago-rzance i AV Trybuchowcach. Gorzelni jest w tym powiecie 22 mianowicie: w Bobulincach Buczaczu, Dubionku, Kosciclnikach, Dulibach, Kowalówce, Koropcu, Leszczancach, Manastc-rzyskach, Nagórzance, Petlikowcach, Porcho-wej, Petrylowie, Przewloce, Potoku, llzepin-cach, Sorokach, Skomorochach, Trybuchowcach, Wyczulkach, Zadarowic, Zalcszczykach malych. Plantacya tytuniu nie co rok jest jednakowa; ilosc uprawiajacych zmienia sie co rok; w ostatnich latach dziesieciu najwieksza ilosc uprawiajacych byla 7686; najmniejsza 3975; najwieksza przestrzen uzyta rocznic w tym czasie pod uprawe tytuniu wynosila 1042 m., najmniejsza roczna przestrzen wynosila 510 m. Najwieksza ilosc zebranego tytuniu rocznie wynosila w tym okresie czasu 13,888,74 centnara, najmniejsza 3895,03 centn. Najwieksza wartosc tytuniu zebranego wyno-bilo, rocznie 115,914 zlr. 21 et., najmniejsza 34,519 zlr. 57 i pól et. Obiedwie fabryki tytuniu i cygar (w Manasterzyskach pow. Bu-czacz i Winniki pow. Lwów) razem spotrzebo-wuja rocznie miedzy 203 a 437 szesciennych sazni drzewa opalowego; lisci tytuniowych spotrzebowuja te obiedwie fabryki razem krajowych 5,242,484 funtów wieden., zagranicznych 324,886 funtów wied. lioczna produ-kcya tytuniu i cygar w tych fabrykach obu-dwu wynosi rocznie: zwitków prostego tytoniu 87,690,100 sztuk wartosci 2186711 zlr. 10 et., tytuniu w paczkach 449,400 wied. fun. wartosci 190,026 cygar sztuk 35,444,000 wartosci 766,382 zlr. 50 et. Tabaki do zazywania produkuja te obydwie fabryki razem 230.307 wied. funtów,' wartosci 217,671 zlr. 78 i pól et. Fabryka tytuniu i cygar w Manasterzyskach posiada maszyne parowa o sile 4 koni, 3 maszyny do krajania, z których kazda kraje po 50 centnarów dziennie; robotników jest w tej fabyce za dziennem wynagrodze-
38 mezczyzn, 32 kobiet, za wynagrodzeniom od sztuki 369 kobiet i 35 dzieci: razem 38 mezczyzn, 401 kob., 35 dzieci; placa dzieima wynosi miedzy 36 a 44 et. Welny orJynaiyjuej produkuje ten powiat rocznie 500 c-.eutnarów wartosci 15,500 zlr., sukna wyrabiaja w tym pow. ordynaryjnego 2000 lokci, haliny 6000 lokci, razem wartosci 9000 zlr. Fabryka sukna istnieje w tym powiecie jedna w Trybuchowcach pod samym Buczaczem, która zatrudnia przez caly rok 4 mezczyzn i 2 kobiety. Lnu produkuje ten powiat rocznie 200 centn., konopi 2430 centnarów; wartosc roczna tych obydwóch produktów wynosi 40,450 zlr. Warsztatów tkackich jest w tym powiecie rocznie w ruchu 145, które zuzywaja rocznie 1115 centnarów lnu i konopi, wyrabiaja 111,500 lokci plutna wartosci 11,150 zlr. Kusnierzy znajduje sie w tym powiecie 75, którzy spotrze-bowuja rocznie skór owczych, jagniecych i króliczych razem sztuk 17,560 i sporzadzaja or-dynaryjnych kozuchów rocznie 3512 sztuk, razem wartosci 35,120 zlr. Lasy tego powiatu dostarczaja rocznie drzewa budulcowego sztuk, 10,000 wartosci 12960 zlr.; drzewa opalowego twardego 15415 sazni, miekkiego 4000 sazni: razem wartosci 73,660 zlr. Powiat ten produkuje: pszenicy 325,000 nizszo austr. mec; zyta 280,000 m., jeczmienia 104,000 m., owsa 182,000 mec, kururydzy 54,000 mec, prosa 40,000 m., hreczki 75960 m., bobu 9,000 m., grochu 36,000 m., soczewicy 7200 mcc., wyki 4800 m., ziemniaków 350,000 m., buraków cukrowych 10,000 centnarów, buraków pastewnych 34,000 mec, kapusty 41667 kóp glówek, przedziwa lnianego 820 cent., przedziwa konopnego 3,800 cent., nasienia lnianego 35, nasienia konopnego 145 m., nasienia rzepaku 36, nasienia koniczyny 1000 contnarów, tytuniu 540 centnarów, slomy 780,000 centn., siana 120,000 centn., potrawu 50,000 centn., koniczyny, mieszanki innych traw pastewnych 51,000 centn., innych owoców 1200 m., miodu 13 eontn., wosku 3 ctry, mleka 40000 wiader, masla 3000 ctrów, sera 6000 ctrów, welny owczej 200 ctrów, drzewa opalowego twardego 25,000 sagów, drzewa opalowego miekkiego 15000 sagów, drzewa budulcowego i wyro-bowcgo 900,755 stóp szesc. Przemysl domowy rozlegly jest pod wzgledem tkactwa i su-kiennictwa, lecz ogranicza sie na grubo wloscianskie plótno i takiez sukno, z którego wyrabiane siermiegi wzorzyste na wszystkich szwach i na przodzic kolorowa wlóczka wyszywane bywaja, Kobiety haftuja kolorowym jedwabiem koszule na ramionach i brzegi fartuszków. Handel zbozem i surowemi plodami jest w tym powiecie bardzo ozywiony, kupcy bnczaccy uchodza po tarnopolskich za najbogatszych na calem galicyjskiem Podolu. Ko-
lej zelazna nie dotyka tego powiatu; za to trzy goscince murowane przerzynaja powiat, mianowicie gosciniec rzadowy brzezansko-stani-slawowski przechodzi z pólnocy na poludnie w Manastcrzyskach laczy sie z nim gosciniec krajowy idacy z Manasterzysk na Buczacz do Czortkowa; zas w Buczaczu laczy sie z tymze gosciniec krajowy idacy z Buczacza na Stru-sów do Tarnopola. Z historycznych wzgledów zasluguja na wzmianke nastepujace miejscowosci: Buczacz; Jazlowiec gniazdo rodziny Ja-zlowieckich; na ruinach warownego zamku znajduja sie ormianskie napisy; miasto to bylo niegdys rezydencya biskupów ormianskich, jest w dziejach pamietne kleska zadana tatarom roku 1684; wkrótce potem zburzenie twierdzy nastapilo; teraz liczy 2,500 mk. Zloty Potok z klasztorem ks. dominikanów i staro-zytnern zamczyskiem, byl niegdys gniazdem rodziny Potockich. Manasterzyska, pamietne kleska zadana turkom; ma jeszcze zamek niegdys obronny, w którym mieszka wlasciciel tych dóbr Józef Molodccki. B. R.