Wystawianie Świadectw Charakterystyki Energetycznej budynków oraz lokali. Badania termowizyjne

Książka..O Galicji Zdjęcia z kresów ..Kresy wschodnie Grzymałów Mapy historyczne Świdnica Filmy Taneczne Pielgrzymka

Wiesław Barczyk

Warszawa

Miodobory i Skałat

Cz.ll

Parafia rzym.-kat. w Skałacie powstała w roku 1632 za czasów Krzysztofa Wichrowskiego, miecznika halickiego. Pierwszy kościół ufundowała Katarzyna z Szembeków Sieniawska w roku 1643. Budowę nowego murowanego, neogotyckiego kościoła rozpoczęto w 1816 roku.

Ukończony został i konsekrowany w 1827 r., pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Kościół ten został w 1898 r. spalony, odbudowany w tym samym stylu w dwa lata później. Znajdował się między rynkiem a murami obronnymi zamku. Uszkodzony pociskami artyleryjskimi podczas zdobywania miasta w 1944 r., mimo uszkodzeń był czynny do 1945 r., kiedy musieli opuścić miasto proboszcz - ks. dziekan Jan Ferens i wikariusze: ks. Józef Zapotoczny-Lisowski i ks. Antoni Romańczuk. (Podczas okupacji wikarym był jeszcze ks. Józef Anczarski, autor książki opisującej martyrologię tutejszych Polaków).'

Zdewastowany po 1946 roku kościół, został w latach 70-tych wysadzony w powietrze. Obecnie, staraniem miejscowych wiernych i ich kapłana oraz z pomocą materialną byłych parafian w Polsce - trwa budowa nowego kościoła parafialnego. Zamieszczona foto- grafia przedstawia wzniesione już mury.

W dawnej plebanii, która od 1945 roku przechodziła burzliwe dzieje (przez jakiś czas była kuźnią, piekarnią, szkołą muzyczną) obecnie odrestaurowanej - czynna jest kaplica pw. św. Anny. Z dawnego kościoła zachowały się jedynie dzwony, które przetrwały ukryte w ziemi od 1945 do 1992 roku, a obecnie zawieszone są na prowizorycznej metalowej dzwonnicy przed kaplicą.

Parafialna cerkiew unicka pw. Przemienienia Pańskiego jest czynna.

Znajduje się na terenie starego cmentarza unickiego przy wjeździe do miasta i skrzyżowaniu dróg Krzywe - Horodnica. Ostatnim przedwojennym proboszczem parafii greko-katolickiej był tu ks. Onuferko.

Przy tej samej drodze znajduje się też wspólny cmentarz, (rzym.-kat. i unicki), który nie jest zniszczony.

Murowana bożnica w formie budynku blokowego, z ostro- łukowymi oknami i słabo zaznaczonymi arkadowymi łukami w attyce, przypominała w ogólnym zarysie pomniejszoną i mniej ozdobną bożnicę z Tarnopola. Znajdowała się za rynkiem w sąsiedztwie rz. Gniłej. Obecnie nie istnieje. Ostatnim rabinem był przed wojną Rozenblatt. 16 sierpnia 1943 roku Niemcy utworzyli w sąsiedztwie bożnicy getto, które zajmowało obszar między rzeką a podwórkami zachodniej pierzei ulicy 3-go Maja i rynkiem. Całkowicie zniszczony cmentarz żydowski, zamieniony został obecnie na boisko sportowe.

Publiczne Szkoły Powszechne, (męska i żeńska) mieściły się w gmachu przy ul. Piłsudskiego. Trzecia szkoła - utworzona podczas

okupacji sowieckiej tylko dla dzieci polskich - znajdowała się na przedmieściu przy drodze do Nowosiółki Skałackiej, w dawnym (zlikwidowanym przez sowietów) Sierocińcu.

Kierownikiem szkoły męskiej był przez długie lata Józef Wyrozumski, żeńskiej - Kazimierz Lorenc, a wcześniej Jan Wisiecki,który w 1934 roku przeniósł się do Tarnopola. Kierownikiem trzeciej, tej w Sierocińcu, był podczas okupacji sowieckiej Petro Romaniuk, a w czasie okupacji niemieckiej Wincenty Choma.

W roku1939 zorganizowane zostało Gimnazjum zlokalizowane w części budynku Sierocińca. Rozpoczęta w nim we wrześniu nauka została przerwana, a Gimnazjum zamknięte przez władze sowieckie.

Przed wojną pracowało w Skalacie liczne grono nauczycielskie. W obu szkołach powszechnych uczyli: Franciszka Nusbaum-Baum- sowa, Rozalia Gołębiowska, Hawliccy, Eustachy Unicki, Irena Krotkiewska, Kazimiera Krzyżanowska, Olga Lechowa, Maria Lorencowa, Izydora Legocka-Kuhnowa (organizatorka tajnego nauczania podczas wojny), Helena i Hipolit Popielowie, Maria Turzańska, Emilia Wyrozumska i in.Ochronka przy ul. Piłsudskiego prowadzona była przed wojną przez siostry Zgromadzenia Służebniczek Pańskich, a Sierociniec (przy drodze do Nowosiółki Skałackiej) przez siostry ze Zgroma- dzenia Józefitek.

Zakłady te zostały w czasie okupacji sowieckiej zlikwidowane. Po wojnie w budynku Ochronki otworzona aptekę.

Starostwo mieściło się początkowo w jednopiętrowym murowanym budynku, w obniżeniu dawnej fosy pod zamkiem. Znajdował się tam również Sąd i inne urzędy miejskie. Później Starostwo przeniosło się do nowowybudowanego gmachu przy ul. J. Piłsudskiego. Starostą skałackim do wybuchu wojny był Rutkowski. Także i Zarząd Miejski przeniósł się do nowego budynku przy ul. 3-go Maja róg Horodnickiej.

Ostatnim burmistrzem w Skalacie był Stanisław Kuhn. W starym gmachu pozostał Sąd Powiatowy, gdzie rozprawy prowadzili sędziowie Janusz i Zachariasiewicz. Bronił adwokat Melnik (Ukrainiec), a sprawy notarialne prowadził notariusz Niementowski.

Na zapleczu starostwa został wybudowany w latach 30-tych Szpital Powiatowy. Jego dyrektorem był dr Zygmunt Strzałkowski, doskonały chirurg. Szpital w Skalacie miał stare tradycje. Pierwszy założyła w mieście Anna z Lanckorońskich Kalinowska już w roku 1734. Tradycje te utrzymały się do dzisiaj, gdyż w zlikwidowanym po wojnie Starostwie znajdują się dodatkowe oddziały szpitalne.

Z drugiej strony starostwa znajdował się dom "Sokoła" z salą widowiskową i salą kinową. Wieloletnim prezesem "Sokoła" był Władysław Gołębiowski, a w okresie bezpośrednio poprzedzającym wojnę Błaszkiewicz.

W mieście znajdowały się ponadto: Ubezpieczalnia Społeczna zwana "Kasą Chorych" w której pracował dr Frey; Dom Opieki dla Starców popularnie nazywany "Domem Dziadów"; koszary Baonu Piechoty "Skałat" Korpusu Ochrony Pogranicza pod d-twem ppłka Stanisława Pietrzyka i kapitanów Lecha i Turzańskiego; komisariat i posterunek Policji Państwowej - komisarzem był Mirek, komendan- tem Kurzeja, posterunkowymi Stebnicki i Sroka.

Pocztą kierował naczelnik Konstanty Smereczyński, a listy roznosił listonosz Głowiszyn. Był w mieście Bank Polski, apteka mgra Aszkenazego, drukarnia (zamieniona obecnie na internat). Budynek KOP-u został zniszczony 8 sierpnia 1943 r. podczas ataku partyzantów radzieckich na Skałat. Walki trwały całą noc; spalono żandarmerię niemiecką oraz rozbito magazyny wojskowe. Po wojnie Ukraińcy odbudowali budynek, w którym obecnie mieści się szkoła muzyczna, przeniesiona z plebanii rzym.-kat.

Było także kilkanaście sklepów spożywczych i spożywczo-kolonialnych, ze znanym sklepem Józefa Kossowskiego, gdzie dodatkowo znajdowały się pokoje śniadaniowe z wyszynkiem piwa, oraz Izaaka Pieką z owocami południowymi; księgarnia Grunfelda; sklep z obuwiem firmy "Bata"; masarnie i sklepy mięsne (Grubmana i Murmyły); restauracje (Grubmana i Turka); piekarnia Katzowej; cukiernia i lodziarnia Chilowej i Weinbergowej. Ponadto cały szereg kramów oraz sklepików z branżami dzisiaj nie spotykanymi jak np. towary bławatne (B.Chmury, H. Linczyca i Rozenzweiga), towary mieszane (Goldy Gottesman, Braci Sommersteinów); towary żelazne (Mozesa Horwitza) czy handel skór i obuwia (Treimera). Pawilony te zostały wybudowane na rynku w latach 30-tych za czasów działał" ności burmistrza S. Kuhna.

Były jeszcze dwa duże młyny (parowy i wodny), betoniarnia i wiele małych zakładów rzemieślniczych jak zakład fotograficzny Leona Brajera, zegarmistrzowski Boszko czy "Hygieniczny Zakład Fryzjerski" Israela Olica oraz znany w okolicy, aż po Kaczanówkę, warsztat szewski.

Wg danych z 1931 r. ludność Skałatu liczyła 7223 osoby z czego 1/3 stanowili katolicy, 1/3 unici i 1/3 wyznawcy religii mojżeszowej. Do polskości przyznawało się 68% obywateli Skałatu. Obecnie żyje tam około 200 Polaków.

Po II wojnie, po przeniesieniu rejonu (powiatu) do Podwołoczysk, nastąpił upadek miasta. Zlikwidowano wszystkie prywatne sklepy i zamieniono je na mieszkania. Kościół, bożnica oraz domy i pawilony handlowe w rynku zostały wyburzone. Na powstałym w ten sposób ogromnym placu zbudowano dom towarowy - jedyny do ro- ku 1993 sklep w mieście.

Literatura:

Anczarski J. 1996. - Kronikarskie zapisy z lat cierpień i grozy w Małopolsce Wschodniej. Kraków.

Barczyk W. 1996 - Wspomnienia z podróży sentymentalnej. - Głosy Podolan Nr 15. Warszawa.

Chlebowski B. Walewski W. Sulimirski F. 1889. - Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom X. Warszawa.

Czołowski A. Janusz B. - 1926. Przeszłość i zabytki województwa tarnopolskiego. Tarnopol.

Janota M. 1992. - Zmartwychwstanie w Skalacie albo historia jednego dzwonu. Credo Nr 7. Warszawa.

Polak T. 1997 - Zamki na Kresach. Warszawa.

Stopa J. 1995. - Herby miast powiatowych Podola. Zeszyt 1. Warszawa.

Opracowano na podstawie informacji ustnych uzyskanych w czasie spotkań z pp. P.T. Antonim Gołębiowskim, Piotrem Murmyło, Czesławom Neumayerem, Ewą Popiel-Barczykową, Tadeuszem Wisieckim i Wacławem Wyrozumskim za które serdecznie dziękuję.

autor