przewodnik możesz kupić w księgarni “Kresy Wschodnie”

WYGLĄD KRAJU

dr Mieczysław Orłowicz

LUDNOŚĆ

DZIEJE WOŁYNIA

ILUSTROWANY PRZEWODNIK PO WOŁYNIU

LATYFUNDIA MAGNACKIE

ADMINISTRACJA KOŚCIELNA

ZABYTKI ARTYSTYCZNE

Ł U C K  1 9 2 9

WSKAZÓWKI PRAKTYCZNIE

Słowo od autora

Początek książki...O Galicji Zdęcia z kresów Mapy historyczne . Kresy wschodnie.Księgarnia Kresy

LUDNOŚĆ

1. Łuck

2. Okolice Łucka, Żydyczyn, Torczyn, Targowica

3. Łuck-Horochów-Stojanów

4. Łuck-Kiwerce-Kowel

5. Kowel-Włodzimierz-Poryck

6. Uściług-Wojnica-Kisielin

7. Kowel-Luboml-Opalia-Świteź

8. Kowel-Zabłocie-Ratno

9. Kowel-Kamień Koszyrski

10. Kowel-Czartorysk-Sarny-Ostki

11. Kiwerce-Ołyka-Klewań-Równe

12. Równe

13. Równe-Sarny-Dąbrowica

14. Równe-Korzec

15. Korzec

16. Równe-Mogilany

17. Ostróg i okolica

18. Zdołbunów-Dubno-Radziwiłłów

19. Beresteczko i Młynów

20. Krzemieniec i okolica

21. Katerburg, Szumsk i Antonowce

22. Mizocz i Dermań

23. Poczajów

24. Wiśniowiec i Oleksiniec

25. Zbaraż-Łanowce

Podział administracyjny. Obecnie województwo wołyńskie, mające 29.943 km.² powierzchni i przeszło 1.500.000 ludności dzieli się na 10 powiatów, w szczególności: łucki, dubieński, horochowski, kowelski, krzemieniecki, lubomelski, zdołbunowski (dawn. ostrogski), rówieński, kostopolski i włodzimierski. Z nich powiaty kostopolski, horochowski i lubomelski powstały dopiero po odzyskaniu niepodległości przez wydzielenie pewnych części powiatów rówieńskiego, włodzimierskiego i kowelskiego. Obecny powiat zdołbunowski (ostrogski) obejmuje tylko skrawki powiatu zasławskiego przyłączonego do Polski (reszta pozostała przy Rosji) i wydzielono części powiatów sąsiednich. Miasta Łuck, Równe i Kowel są wyłączone ze związku powiatowego. Naogół powiaty wołyńskie są bardzo rozległe, podczas bowiem gdy przeciętny powiat w województwach środkowej i zachodniej Polski ma 1000 km.² pow. i 100.000 ludności, powiaty wołyńskie cyfry te przekraczają wielokrotnie. Ilość powiatów ze względu na sprawność administracji i zaoszczędzenie ludności kosztów dalekiej podróży do miasta powiatowego powinna być w najbliższej przyszłości przynajmniej podwojoną, przez podział zbyt obszernych powiatów dubieńskiego, kowelskiego, krzemienieckiego, łuckiego i rówieńskiego.

Z geograficznego Wołynia wydzielono dwa powiaty, w szczególności kamień-koszyrski i sarneński do województwa poleskiego, dla jedności geograficznej podajemy jednakże ich statystykę w poniżej umieszczonych tablicach. Oprócz związku geograficznego i kościelnego zbliżają się one do Wołynia pod względem etnograficznym, gdyż przy ostatnim spisie ludności w odróżnieniu od innych powiatów Polesia nie wykazano tu wcale ludności białoruskiej, ale znaczną przewagę Rusinów-Ukraińców.

Wedle spisu ludności dokonanego w r, 1921 statystyki ludności Wołynia według narodowości przedstawiała śię w następujący sposób

POWIAT

Obszar w km. kw.

Ogółem ludności w 1921 r.

Gęstość na 1 km.2 w 1921 r.

DUBNO

3.958

220.000

38

166

706

-

67

61

HOROCHÓW

1.413

78.000

55

197

684

-

78

41

KOWEL

5.916

170.000

31

143

707

4

129

17

KRZEMIENIEC

3.329

222.000

67

133

787

-

74

6

LUBOML

2.038

56.000

28

276

637

-

86

1

ŁUCK

4.302

195.000

45

185

608

1

120

86

OSTRÓG

927

57.000

61

122

713

-

145

20

RÓWNE

6.292

338.000

54

154

654

-

135

57

WŁODZIMIERZ

2.238

101.000

45

246

625

-

105

24

RAZEM

29.943

1.437.000

48

168

683

1

106

42

KAMIEŃ KOSZ.

2.705

59.000

22

103

710

-

27

160

SARNY

6.030

146.000

24

168

710

4

97

21

Pewnym uzupełnieniem, względnie korekturą powyższych cyfr jest statystyka wyznaniowa, która wedle spisu z r. 1921 przedstawiała się w następujący sposób:

POWIAT

DUBNO

90

813

79

18

HOROCHÓW

103

772

84

41

KOWEL

88

761

137

14

KRZEMIENIEC

77

840

82

1

LUBOML

130

757

99

14

ŁUCK

145

650

132

72

OSTRÓG

97

742

153

8

RÓWNE

135

689

139

38

WŁODZIMIERZ

194

659

119

28

RAZEM

115

742

115

28

KAMIEŃ KOSZ.

32

930

34

4

SARNY

93

801

101

5

Wedle spisu z r. 1926 ludność Wołynia powiększyła się znacznie, w międzyczasie uległ też zmianie obszar powiatów. Przedstawia to następująca tabela:

P O W I A T

DUBNO

2.704

.

174.000

.

HOROCHÓW

1.535

.

92.000

.

KOSTOPOL

3.164

.

124.000

.

KOWEL miasto

-

.

26.000

.

KOWEL powiat

5.700

.

362.000

.

KRZEMIENIEC

2.668

.

209.000

.

LUBOML

2.018

.

64.000

.

ŁUCK miasto

6

.

29.000

.

ŁUCK powiat

4.315

.

196.000

.

RÓWNE miasto

5

.

47.000

.

RÓWNE powiat

2.863

.

174.000

.

WŁODZIMIERZ

2.974

.

124.000

.

ZDOŁBUNÓW (Ostróg)

1.085

.

100.000

.

RAZEM.

28.157 km.²

1.731.000

Jak widać z powyższej statystyki wśród ludności Wołynia przeważają Rusini, wyznania prawosławnego. Stanowią oni jednakże przeważnie ludność wiejską.

Miasta i miasteczka są w większości zamieszkałe przez żydów. W całem województwie stanowią oni tylko 12% ludności, jednakże w miastach i miasteczkach wynoszą 70 -90%. Przeważnie posługują się między sobą żargonem, natomiast ich inteligencja i półinteligencja językiem rosyjskim, dzięki czemu w miastach wołyńskich słyszy się język rosyjski znacznie częściej, niżby to wynikało z bardzo niskiego procentu Rosjan wśród ludności Wołynia.

Polacy - katolicy procentowo (11,5%) dorównywują na Wołyniu żydom, a cokolwiek wyższa (16,8%) cyfra osób narodowości polskiej pochodzi stąd, że przy spisie ludności z r. 1921 część żydów i prawosławnych, zapisała się za Polaków. Niegdyś procent Polaków w województwie wołyńskiem był znacznie wyższy, jednakże cofnął się on znacznie w czasie przeszło stuletnich rządów rosyjskich. Dla polskości Wołynia wielkim ciosem było zarządzone przez rząd rosyjski po powstaniach w r. 1831 i 1863 masowe zamknięcie wszelkich szkół, kasata klasztorów, zamknięcie wielu parafji, przemiana kościołów na cerkwie prawosławne, zniesienie unji w r. 1839 i przymusowe zapisywanie katolików na prawosławie. Gdy w r. 1906 przyszła wolność religijna, potomkowie przymusowo nawróconych tylko częściowo powrócili do polskości i katolicyzmu. Po wojnie żywioł polski doznał pewnego wzmocnienia, dzięki osadom wojskowym, rozrzuconym po całym Wołyniu.

Spis ludności w r. 1921 wykazał na Wołyniu 25.200 Czechów, których kolonje leżą w różnych okolicach południowej części Wołynia. Zaczęli przybywać na Wołyń w r. 1868, nabywając parcelowaną ziemię wielkiej własności, której nie mogli nabywać chłopi polscy z powodu zakazu osiedlania się na Wołyniu. Koloniści czescy, którzy przybyli przed rokiem 1881 pozostali katolikami, ci, którzy przybyli później przyjęli prawosławie, gdyż wedle ukazu z r. 1881 ziemie na Wołyniu mogli nabywać tylko prawosławni i to nie Polacy. W kilku kolonjach czeskich zbudował nawet rząd rosyjski cerkwie prawosławne. Czesi jednakże, aczkolwiek urzędowo prawosławni, nie odznaczają się religijnością i rzadko zaglądają do cerkwi. W wielu kolonjach wyznają religję husycką (Bracia Czescy) i posiadają własne duchowieństwo.

W niektórych wytrwali mimo nacisku rządu rosyjskiego przy katolicyzmie, jak np. w Teremnie koło Łucka, gdzie Czesi na kolanach błagali gubernatora Trepowa o zachowanie religji.

Czesi są wzorowymi rolnikami, lepszymi niż Niemcy, a niewątpliwie najlepiej z narodowości zamieszkujących Wołyń uprawiają ziemię. Kolonje czeskie, o dużych domach otoczonych sadami, odznaczają się czystością i zamożnością. Domy mają odrębną architekturę, są duże, przeważnie murowane o sześciu izbach, połączone ze suszarniami chmielu. Stoją one wśród sadów i klombów kwiatowych. Budynki gospodarskie murowane. We wsi jest zazwyczaj przyzwoita gospoda, dom ludowy, teatr ludowy, szkoła czeska, a koło wsi piękne chmielarnie. Obecnie jest na Wołyniu 35 państwowych szkół czeskich z 35 nauczycielami Czechami, a nadto w trzech szkołach państwowych polskich uczy się języka czeskiego jako przedmiotu. W r. 1924 było w czeskich szkołach ludowych 2.000 uczniów, zaś w gimnazjach 53 uczniów czeskiej narodowości. W Dubnie mieszka najwięcej Czechów z miast wołyńskich. Życiem kulturalnem czeskiem na Wołyniu kieruje Czeska Macierz Szkolna. Ma ona siedzibę w Łucku przy ul. Jagiellońskiej 16, gdzie mieści się też Klub Czeski. We wszystkich większych kolonjach czeskich istnieją dobrze zorganizowane gniazda Sokoła, oraz straże ogniowe. Kolonje czeskie są zazwyczaj oddzielone od wsi ruskich, a na ludność miejscową prawosławną patrzą koloniści czescy z góry. Za największą i najlepiej urządzoną kolonję czeską na Wołyniu uchodzi Wołkowyja, na północ od Dubna, posiadająca 5.000 mieszkańców.

Względnie najliczniejsze są kolonje czeskie w powiecie łuckim i dubieńskm. W pierwszym jest około 40 kolonji o 5.235 mieszkańców, Naogół kolonje czeskie są małe, poza Wołkowyją do większych kolonji czeskich należą Kupiaczów między Włodzimierzem a Łuckiem, Buderaż na południe od Mizocza, Terenme i Hnidawa koło Łucka, oraz Glińsko i Urwenna koło Zdołbunowa.

Niemców jest na Wołyniu 24.900, a więc prawie tyle co Czechów. Najgęściej osiedli w powiecie łuckim, gdzie jest ich ponad 13.000 i kowelskm. Mają swoje gospodarstwa od 10 do 20 ha. albo dzierżawią ziemię od rządu lub obywatelstwa. Są między nimi i wielcy obszarnicy. Wyznają religię ewangelicką i mają kilka parafji na Wołyniu (np. Łuck, Rożyszcze). Szkół niemieckich państwowych mają 16 z 17 nauczycielami.

wstecz     do góry      dalej

(c) 2003 A. Mielcarek, T. Brożbar