|
KOZACZYZNA
Południowo-wschodnie krańce Rzeczypospolitej nazywano
Ukrainą. Przed unią lubelską tereny te były słabo zaludnione wraz
z przyłączeniem ich do Korony rozpoczęła się akcja kolonizacyjna
prowadzona przez właścicieli prywatnych dóbr prywatnych i
dzierżawców majątków królewskich. Zaczęły
powstawać tam potężne latyfundia nowych rodzin magnackich m.in.
Wiśniowieckich. Wraz z powstawaniem latyfundiów familie
podporządkowywały sobie zamieszkałych tam Rusinów
narzucając im pańszczyznę i prawa obowiązujące w Koronie. Część z
rdzennych mieszkańców Ukrainy nie chciała podporządkować
się jednak kolonizatorom, uciekała, więc za Dniepr na pogranicza
gdzie nie dochodziła władza szlachty, która w obawie przed
częstymi najazdami Tatarów wolała nie osiedlać się tam.
Przybywali tam też uciekinierzy z Rosji, Litwy, Mołdawii a nawet z
Prus czy Węgier. Z czasem przybysze utworzyli jak by nową grupę
społeczną, którą w Rzeczypospolitej nazwano Kozaczyzną.
Poczucie wspólnoty ukształtowało się w znacznym stopniu
dzięki zachowaniu prawosławia i językowi ukraińskiemu, który
był zbitką języków polskiego, ruskiego i tatarskiego.
Dodatkowo Kozacy budują na pograniczu własną osadę- Sicz. Tam
mieszkała starszyzna Kozacka, tam odbywały się wiece
Kozacy
znani byli ze swej odwagi, która była niezbędna by
zamieszkiwać pogranicza, które jak już wspomniałem były bez
przerwy narażone na najazdy Tatarów. Królowie Polscy
często korzystali z Kozaków podczas wojen. Kozacy zaciągali
się w tedy na żołd państwowy i byli wpisywani do rejestru wypłat.
Tych kozaków, którzy byli w rejestrze nazywano
Kozakami rejestrowymi. Gdy wojna zakończyła się rejestr
zmniejszano, powodowało to,że część Kozaków zwanych
wypiszczykami pozostawała bez przywilejów, które
posiadali Kozacy rejestrowi, którzy mogli m.in. wejść do
stanu szlacheckiego. Sami rejestrowi stanowili tylko nieliczną
grupę społeczności Kozackiej. Pozostała część Kozaczyzny
pozostawała bez praw.
Kozacy oprócz tego, że byli
pomocni w wojnach sprawiali często, że Rzeczpospolita miewała duże
problemy. Na początkach XVII wieku hordy Kozaków na czele
atamanów napadały bogate miasta tureckie. Powodowało to
napięcia pomiędzy Turcją a Polską. W 1620 roku spalenie Warny
przez Kozaków jest jednym z powodów do wybuch wojny
z Muzułmanami.
Problemy z Kozakami spowodowały, że Polacy
starali się coraz bardziej ich ujarzmiać. Narzucali wypiszczykom
poddaństwo i podporządkowywali kozaków rejestrowych
hetmanom. Kozaczyzna musiała bronić się przed magnatami i
królewiętami. Urządzała, więc szereg powstań. Najostrzejsze
miały miejsce w latach 1594-1596 (Nalewajki), 1637-1638 (Pawluka,
Huni i Ostrzanina) kończyły się klęskami Kozaków. Aby
uchronić Rzeczpospolitą od powstań na Ukrainie z polecenia króla
Władysława IV w 1635 r. Zostaje zbudowana twierdza Kudak, która
jak się później przekonamy nie spełni swej roli.
Pantelejmon Kulisz historyk ukraiński pisał: Gdzie mieszkali
Kozacy, tam była nie niemożliwa prawdziwa gospodarka [...] element
kozacki była zaprzeczeniem zasady społeczeństwa, zaprzeczeniem
państwa [...], kto próbował im to narzucić musiał liczyć ze
zbrojnym wystąpieniem.
Konflikty na Ukrainie narastały z
latami. Chłopi odczuwali ciężary gospodarki pańszczyźnianej,
prawosławni nie uznawali kościoła unickiego szerzącego się na ich
terenie. Dodatkowo Kozacy, których próbowano zrównać
do chłopów mimo ich zasług wojennych, protestowali przeciw
ograniczaniu wolności. Wybuch nowego powstania był bliski. Plany
Władysława IV związane z wojną przeciw Turcji miały uspokoić
Ukrainę. Król obiecuje Kozakom zwiększenie rejestru liczne
przywileje. Król rozpoczyna zaciągi, lecz sejm zwołany
jesienią nie wydaje zgody na wojnę z Turcją i domaga się
rozpuszczenia wojsk.. Upadek planów wojennych spowodował
rozczarowanie wśród Kozaczyzny, liczących na żołd,
przywileje i łupy. Nie chęć do szlachty polskiej, unitów i
katolików, czyli w skrócie do Lachów
splotła się z rezygnacją z wojny. Przed Kozakami stanęła wspaniała
okazja na udany bunt. Dodatkowo na Sicz w grudniu 1647 roku ucieka
setnik kozacki Bohdan Zenobii Chmielnicki znakomity i doświadczony
wódz, człowiek wykształcony i inteligentny. Był on też
symbolem ignorowania Kozaków i ich ucisku przez szlachtę
Polską (konflikt z Czaplińskim). Nie bez powodu, więc Chmielnicki
zostaje przywódcą buntu. Sprzymierza się on się z Tatarami
zapewniając sobie jazdę i w kwietniu 1648 roku na czele swego
wojska wyrusza przeciwko wojskom koronnym. Rozpoczyna się
powstanie.
PŁOMIENIE NA UKRAINIE
Przeciwko potężnej
armii kozacko-tatarskiej wysłani zostają hetmani Mikołaj Potocki i
Marcin Kalinowski z wojskami koronnymi. Z góry wydawałoby
się, że wojska Polskie łatwo poradzą sobie z buntownikami i nic
nie zapowiadało późniejszych wydarzeń. Hetmani licząc na
proste zwycięstwo podzielili swą armię na trzy części. Sam zajął
pozycję pomiędzy Korsuniem a Czechryniem. Część wojska, głównie
z Kozakami rejestrowymi pod dowództwem asawułów
Barabasza i Karaimowicza, miała płynąć czółnami Dnieprem w
dół by następnie połączyć się z oddziałami interwencyjnymi,
pod dowództwem syna hetmańskiego Stefana Potockiego. Celem
tego działania było odcięcie drogi Chmielnickiego, który
podążał drogą najazdów tatarskich. 29 kwietnia nad Żółtymi
Wodami armia Chmielnickiego otoczyła korpus Interwencyjny. Stefan
Potocki musiał się bronić. 4 maja oddziały kozaków
rejestrowych, które miały pomóc Potockiemu
zbuntowały się zabijając dowódców. Nieudolne
dowodzenie Stefana Potockiego i ignorowanie wiadomości o złym
położeniu korpusu interwencyjnego przez hetmanów
przesądziło o klęsce wojsk polskich.
W 8 dni później
pod Korsuniem główne oddziały Polskie ponoszą okrutną
klęskę. Hetmani dostają się do niewoli. Chmielnicki ku zaskoczeniu
całej Europy w ciągu kilkunastu dni rozbił główne siły
Rzeczypospolitej. Niebawem powstanie ogarnęło całą Ukrainę. Chłopi
zbuntowali się przeciwko szlachcie przyłączając się do powstańców.
Dodatkowo 20 V w Mereczu umiera król Władysław IV.
BEZKRÓLEWIE
Bezkrólewie to dla
każdego państwa trudny okres. Dla Rzeczypospolitej był on w
okresie powstania Chmielnickiego szczególnie trudny.
Szlachta i magnateria podzieliła się na dwa obozy. Jeden na czele
z M.W. Koronnym Jerzym Ossolińskim i wojewodą bracławskim Adamem
Kisielem optujący za układami z Chmielnickim, drugi zaś na czele z
Jeremim Wiśniowieckim wojewodą ruskim optującym za walką.
Wiśniowiecki mimo wszelkich starań przegrał rywalizację z obozem
pokojowym. Nie otrzymał buławy. Otrzymali je Dominik Zasławski,
Mikołaj Ostrorgowski i Aleksander Koniecpolski (dziecina, łacina i
pierzyna). Wiśniowiecki został kompletnie pominięty. Tymczasem
wojska wojewody ruskiego pod Konstantynowcem stoczyły wyrównaną
bitwę z Kozakami. Wojna trwała
20 września na polach
piławieckich potężna 30 tyś. Armia Koronna spotkała się z wojskami
tatarsko-kozackimi. Nikt nie podejrzewał, że Polacy mogą odnieść w
tej bitwie klęskę. Jednak z nocy 23 na 24 września grupa pijanych
szlachciców wywołała panikę w obozie. O dziwo uciekał też
książe Jeremi.
Rzeczpospolita była przerażona. Wojska
Chmielnickiego opanowały całą Ukrainę i umacniały tam swą władzę.
O tym czy wojna będzie kontynuowana zadecydować miały wybory na
króla.
OD ELEKCJI DO ZBOROWA
Podczas
wolnej elekcji w 1648 roku po raz kolejny zaczęły rywalizować ze
sobą stronnictwa pokojowe i wojenne i po raz kolejny górą
byli pokojowcy, których kandydatem był Jan Kazimierz.
Koronowano go na króla17 stycznia 1649 roku. Wraz z wyborem
Jana Kazimierza na króla rozpoczęto pertraktację z
Kozakami, które zakończyły się fiaskiem. Chmielnicki według
senatorów chciał za dużo. Jednym z jego żądań było
całkowite uzależnienie Ukrainy lub tylko nadanie jej statusu
trzeciego państwa w unii z Polską i Litwą. Uzyskano jedynie
krótkotrwały rozejm. Wraz z wygaśnięciem rozejmu oddziały
Chmielnickiego podążyły w stronę Zbaraża-nowej siedziby
Wiśniowieckich. Od 10 lipca do 26 sierpnia trwała bohaterska
obrona zamku. Dowodził nią ks. Jeremi, który po raz kolejny
udowodnił swój talent dowódczy. Równocześnie
król po nie rozstrzygniętej bitwie pod Zborowem podpisuje
układ z Kozakami. Na jego mocy rejestr zwiększony miał być do 40
tyś. Żydzi j jezuici mieli zostać usunięci z miast Ukrainy. Układ
nie satysfakcjonował jednak żadnej ze stron. Niebawem rozpocząć
miała się nowa wojna...
WOJNA ZWYCIĘSTW I KLĘSK
Ugoda
zborowska miała uspokoić dwie strony tylko na nie cały rok a nawet
przez ten okres zdarzały się pewne konflikty pośrednio łączące się
z powstaniem Chmielnickiego (bunt Kostki-Napieralskiego). W 1651
roku wojna pomiędzy Kozakami a Rzeczpospolitą wybuchną na nowo.
Tym razem 30 czerwca wojska Korony i Litwy pod dowództwem
Jana III Kazimierza rozgromiły wojska tatarsko-kozackie w jednej z
największych bitew ówczesnej Europy w bitwie pod
Beresteczkiem. Przed całkowitą klęską powstania Kozaków
uratował Iwan Bohun, który formując tabor wycofał część
oddziałów kozackich z pola walki.
Rezultatem świetnego
zwycięstwa była ugoda w Białej Cerkwi. Ograniczała ona rejestr do
20 tyś. a kozackie terytorium do województwa kijowskiego.
W
rok później pod Batohem Kozacy gromią wojska koronne biorąc
8 tyś. jeńców. Chmielnicki mimo zwycięstwa wiedział, iż
sytuacja z początku powstania nigdy się nie powtórzy i że
sam nie utworzy już własnego państwa szukał, więc opieki pomiędzy
Rosją lub Polską. Ostatecznie wybrał Rosję. W Perejasławiu 1654
zatwierdzono porozumienie pomiędzy Kozaczyzną a Carstwem. Ugoda ta
była przyczyną wybuchu wojny pomiędzy Rzeczpospolitą a Rosją,
którą zakończył pokój, w Andruszowie.
UNIA
HADZIACKA-EPILOG POWSTAŃ KOZACKICH
W 1657 roku umiera
Bohdan Chmielnicki. Kozaczyzna nie ma już nigdy takiego wodza jak
on. Jego następcy musieli wybierać pomiędzy zwierzchnością Rosji,
Turcji lub Rzeczypospolitej nigdy natomiast nie próbowali
utworzyć własnego państwa.
W 1658 roku w Hadziaczu następca
Chmielnickiego podpisuje z Rzeczpospolitą traktat, na którego
mocy Ukraina staje się trzecim państwem składowym
Rzeczypospolitej. Starszyzna Kozacka otrzymać ma szlachectwo i
miejsce w senacie i izbie poselskiej.
Tak zakończyły się
powstania Kozackie na terenach Rzeczypospolitej. Na podstawie
wspomnianego już układu w Andruszowie część lewobrzeżnej Ukrainy
trafia w ręce Rosji. 140 lat później Caryca Katarzyna
likwiduje Sicz i zniewala Kozaków.
|
Wystawianie
Świadectw Charakterystyki Energetycznej budynków oraz
lokali. Badania termowizyjne
Książka..
O
Galicji Zdjęcia
z kresów
..Kresy
wschodnie
Grzymałów
Mapy
historyczne Świdnica
O
Galicja.Kresy
wschodnie..Mapy
historyczne..