Książka..O Galicji Zdjęcia z kresów ..Kresy wschodnie Grzymałów Mapy historyczne Świdnica

Dorfuntersuchungen in dem alten deutsch-ukrainischen Grenzbereich von Landshuf Von Gisela Hildebrandt (mit einem Materialbeitrag von Stud.-Ass. Otto Adamski)

L EINLEITUNG

Die siedlungsgeographische Forschung befaßt sich mit den Siedellandschaften. Sie geht von dem heutigen Siedlungsbild der Landschaften aus, indem sie die einzelnen Siedlungselemente erforscht. Dadurch zieht sie Rückschlüsse auf die Entstehung der Kulturlandschaft aus der Naturlandschaft durch den unmittelbaren Einfluß des Menschen und gibt zugleich die Grundlagen, von denen bei der zukünftigen Planung zur Weitergestaltung der Landschaft ausgegangen werden muß. Durch die Analyse der Siedlungsformen vermag sie Wesentliches über das Wesen eines Dorfes, seine soziale und völkische Struktur auszusagen sowie auch über seine Entstehungsgründe und Entstehungszeit.

Drei Faktoren sind bestimmend für die Ausbildung der einzelnen Dorftypen: die natürliche Gegebenheit des Landes, die geistig-politischen Umstände der Entstehungszeit des Dorfes und ihre weitere Entwicklung bis zum heutigen Tage und drittens der im Volkstum begründete Charakter der Siedler. Der Einfluß dieser drei Faktoren ist von verschiedener Größe. Je geringer die Initiative des Menschen zur Siedlungsgestaltung ist, desto stärker machen sich die natürlichen Gegebenheiten geltend. Sind der Gründer und die ersten Bewohner einer Siedlung durch planvollen Gestaltungswillen ausgezeichnet, so wird der Einfluß der natürlichen geographischen Bedingungen übertroffen von den organisatorischen Fähigkeiten dieser Menschen, welche sich bewußt an diese natürlichen Verhältnisse anpassen und sie sich Untertan machen. So entstehen unplanmäßige Siedelformen neben bewußt planmäßigen Anlagen.

Im Weichselland zeigt sich der Unterschied zwischen beiden Arten besonders kraß, denn hier bildeten sich durch Jahrhunderte hindurch neben den ursprünglichen planlosen Siedlungen der slawischen Bevölkerung die in ihrer Planmäßigkeit kolonial anmutenden der deutschen Menschen, die im Zuge der mittelalterlichen und neuzeitlichen Ostkolonisation den Raum siedelnd durchdrangen. Diesen Gegensatz, der in dem Unterschied der Volkstümer und ihrer verschiedenen Kulturhöhe begründet ist, hat sich auf die Ausbildung der Dorftypen ausgewirkt und erleichtert so die Trennung deutscher und slawischer Siedlungslandschaft, wenn auch der kulturelle Einfluß deutscher Formen stärker als der völkische Anteil der Deutschen am Siedelwerk und auf weitere Gebiete ausgestrahlt ist, wie wir bei den Dorfüntersuchungen sehen werden.

Aus dem heutigen Siedlungsbild kann der Siedlungsgeograph die einzelnen Epochen der Besiedlung des Landes herauslesen. Eine Periode, die einschneidend und bis in die heutige Zeit bestimmend im südlichen Teil des Generalgouvernements gewirkt hat, ist die der mittelalterlichen deutschen Ostsiedlung, die sich noch heute in der ausgedehnten Verbreitung des Waldhufendorfes ausdrückt. Das Waldhufendorf ist aus Mittel- und Ostmitteldeutschland, besonders Schlesien, bekannt und seine reine, ursprüngliche Form als deutscher kolonialer Dorftyp des Mittelalters eindeutig wissenschaftlich bewiesen. Sein Verbreitungsgebiet innerhalb des Landes zwischen Weichsel und Karpatenkamm schließt sich im Westen an das schlesische an und dehnt sich mit Unterbrechungen und in der Zahl seiner Dörfer stark abnehmend nach Osten über den San bis weit in das Lemberger Gebiet hinein aus1). Dieses mittelalterliche Waldhufendorfgebiet, das vor allem die breite Hügellandzone umfaßt, wird im Norden und Süden von Gebieten eingeschlossen, deren vorherrschende Dorftypen eine der Waldhufendorfform ähnliche, aber nicht gleiche Gestalt aufweisen und deshalb anderen Siedlungsperioden entstammen. Innerhalb des Verbreitungsgebietes des ursprünglichen, reinen Waldhufendorfes heben sich einige Zentren als Kerngebiete heraus, von denen die Gebiete um Landshut und um Krosno besondere Erwähnung verdienen, da sie sich als einheitliche, geschlossene Siedlungslandschaften mit stärkstem Überwiegen dieser Dorfform auszeichnen und sich aus dem Mittelalter bis heute erhalten haben. Waldhufendörfer der Landshuter Umgebung sollen in dieser Arbeit näher untersucht und mit im Osten benachbarten Dörfern, die auf altem polnischen und ukrainischen Siedlungsboden liegen, verglichen werden.

7 97

l. Landeskundliche Einführung

Die sechs Dörfer Markowa, Gac, Bialoboki, D^bow, Urzejowice und Krzeczowice, in denen unsere Dorfuntersuchungen durchgeführt wurden, liegen am Rande des karpatischen Hügellandes gegen die Weichsel-San-Niederung. Die Hügelzone der Karpaten senkt sich hier'zwischen dem oberen und mittleren Lauf der Wisloka und des San von 500 m im Süden bis zu 240 m im Norden. Ihr ist die 150—280 m hohe, schwachwellige Niederung vorgelagert, die im Westen von dem Unterlauf der Wisloka und im Osten von dem des San begrenzt ist.

Das Hügelland zwischen Wisloka und San wird durchflossen von dem bedeutendsten linken Nebenfluß des San, dem Wislok, der bei Reichshof in das Niederungsland eintritt. Hier fließt er längs des Randes des Vorkarpatenlandes nach Osten dem San zu, indem er die diluviale Abflußrinne der Karpatennordabdachung benutzt. Die breite, meist sumpfige Wisloktalaue, die im Osten in den Santalboden übergeht, gehört ebenso wie das Lößterrassenland von Reichshof-Jaroslau — die Landschaft unserer sechs Dörfer — schon dem Niederungsland an. Das schwach hügelige Lößterrassenland ist ein Teil des schmalen Lößstreifens, der sich im Westen überall an den Karpatenrand anlehnt und in unserem Gebiet nach Osten an Nord-Süd-Ausdehnung zunimmt. Trotz der geringen relativen Höhenunterschiede verliert es nicht den Charakter einer welligen Hügellandschart, die von zahlreichen kleinen und größeren Mulden und langgestreckten Tälern durchzogen ist, welche das Gebiet zwischen Wislok und San zu diesen beiden Flüssen entwässern.

Die Riedelflachen sind von fruchtbarem Löß bedecktes Land, das infolge der Ergiebigkeit des Bodens weitgehend für die Landwirtschaft genutzt wird, während die Waldbestände bis zur Bedeutungslosigkeit reduziert sind. Macht so das fast völlig vom Wald entblößte, von flachweihgen Rücken durchzogene Land zuerst einen eintönigen Eindruck, so wird dieser wieder gemildert durch die große Zahl der Siedlungen, sie fügen sich in die besonders von Pappeln und Weiden bestandenen Tälchen, die infolge des geringen Gefalles ihrer Gewässer teilweise recht versumpft sind, so ein, daß sie erst aus geringer Entfernung sichtbar werden.

Das ganze Land südlich der Bahnlinie Krakau-Lemberg, die hier zwischen den Städten Landshut, Przeworsk und Jaroslau hart am Rand des Hügellandes verläuft, ist mit einem dichten Netz ländlicher Siedlungen überzogen. Plan i gibt einen Ausschnitt aus dem Original der francisceischen Kartenaufnahme wieder. Das Tal der Mieczka, eines rechten Nebenflusses des Wislok, teilt dieses Gebiet in zwei Siedlungslandschaften: Im Westen liegen fast ausschließlich Bauemdörfer, die sich durch die außerordentliche Größe ihrer Gemarkungen, die hohe Zahl ihrer Häuser und Einwohner von den kiemeren Dörfern im Tal und östlich der Mieczka unterscheiden. Der Gegensatz zwischen beiden Landschaften wird am deutlichsten durch den Unterschied der Siedlungsformen, welche die Karte i : 75000 genügend verdeutlicht. Die Dörfer westlich des linken Talrandes der Mieczka sind meist Waldhufendörfer, die sich eingeduckt in den kleinen Mulden der Riedelflächen entlangziehen und sich oft so dicht aneinanderreihen, daß mehrere Dörfer zu geschlossenen Siedlungsketten zusammengewachsen sind. Im Tal der Mieczka und im weiteren Osten dagegen liegen kleine Gutsdörfer und Straßendörfer (Kurzformen) mit kleineren Gemarkungsflächen.

Die durchschnittliche Größe der ländlichen Gemarkungen zwischen den Flüssen Wislok und San liegt bei fast liqkm. Erst nördlich des ünterlaufs des Wislok treten weit größere Gemarkungen auf, die vornehmlich in der Unfruchtbarkeit des sandigen Bodens des Weichsel-San-Winkels begründet sind. Innerhalb der alten polnischen Kreise haben nur die Kreise Landshut und Sanok (soweit ihre Flächen zwischen diesen Flüssen liegen) eine durchschnittliche Gemarkungsgröße, die nqkm überschreitet aber Landshut, das Kemgebiet der Waldhufendörfer, steht mit reichlich ii^g qkm an der Spitze, östlich dagegen sinkt der Durchschnitt im Kreis Jaroslau auf nur S^/g qkm herab. Obwohl östlich wie westlich der Mieczka dieselben geographischen Voraussetzungen herrschen, ist doch das Siedlungsbild verschieden. Die Gründe für diese Unterschiede sind vor allem in der Geschichte des Landes und mehr noch im unterschiedlichen Siedlermaterial zu suchen. Bis in die Mieczka-talung reicht in diesem Gebiet der östlichste, eine größere Fläche einnehmende Vorstoß des geschlossenen ukrainischen Volkstums in den polnischen Siedlungsboden hinein. Die Gegend um Landshut dagegen ist, nach dem zahlenmäßig starken Auftreten der Waldhufendörfer auf dem Kartenbild zu urteilen, eine mittelalterliche deutsche Kulturlandschaft.

^) H. Graul, Formen des Waldhufendorfes auf der Nordabdachung der Karpaten. In: Die Burg (Vjsch. d. Inst. f. Dt. Ostarbeit, Krakau), H. 4. I942. S. 369 ff.

2. Geschichtliche Einführung

Neben den geographischen Grundlagen einer Siedlungslandschaft ist für die Entwicklung der Dorftypen die Zeit von Bedeutung, in welcher die Siedlungen entstanden, und ihre geschichtlichen Umstände. Unser Untersuchungsgebiet gehörte bis in das 14. Jh. dem „breiten, siedlungsarmen, größtenteils wald- und sumpfbedeckten Grenzsaum la) an, welcher den kleinpolnischen Staat im Westen von dem rotrussischen Staatsgebiet, dessen Zentrum das Haliczer Fürstentum war, trennte.

Die Grenze verlief ungefähr längs der Jasliska und des Wislok und überschritt vermutlich bei der heutigen Stadt Lezajsk den San in Richtung auf Bilgoraj. Der Zeit entsprechend bestand die Grenze nicht in einer Grenzlinie, sondern in einem wildnisartigen Waldgürtel, der von beiden Seiten von Siedlungen gemieden wurde und als natürlicher Grenzschutz diente.

Nur wenige vorgeschobene Plätze, die zum Zwecke der Grenzüberwachung angelegt waren, mögen bestanden haben. Sicher hielten sie sich im wesentlichen an die große Durchzugsstraße, die als Verkehrsverbindung zwischen dem Westen und Osten bestand und das Tal des Wislok zwischen Reichshof und Jaroslau benutzte 1b).

Sie durchstieß den Grenzgürtel und trennte ihn in einen nördlichen — das flachhügelige Sandomirer Wildnisgebiet — und einen südlichen — das vorkarpatische Hügelland. 1349 eroberte Kasimir der Große Rotrußland, das aber erst 1367 also 17 Jahre nach seinem Tode, endgültig polnisches Staatsgebiet wurde.

Es galt nun, dieses neueroberte Land fest und dauerhaft in polnische Hand zu bekommen, und zu diesem Zweck wurde eine große Zahl von Dörfern angelegt, welche das Land erstmalig stärker bevölkerten. Die engen verwandtschaftlichen Beziehungen des polnischen Rittertums mit Schlesien und die schon damals anerkannten kolonisatorischen Fähigkeiten deutscher Menschen führten zur Heranziehung deutscher Bauern zur Besiedlung dieses Landes. Die frühest bekannte Gründung eines Dorfes der Landshuter Umgebung stammt aus dem Jahre 1381 2), in dem Otto von Pilica, der Grundherr des Landshuter Landes, als Gründer des deutschen Dorfes Langyn Aw, das bis heute nicht sicher identifiziert werden konnte, auftritt.

In dieser Lo-kationsurkunde werden neben Lang Hansyl, dem Schulzen des neuen Dorfes, Vogt und Ratsherren von „Lanssuth^ und der Schulze von „Crzemenicza" erwähnt, woraus man schließen kann, daß weitere Siedlungen damals noch nicht bestanden. 1384 werden in einer Urkunde über die Bestätigung der Errichtung des Bistums Przemysl neben „Lanchuth" zehn Dörfer genannt, die den Kirchenzehnt zu zahlen haben: „Cremnecz, Wyssoka, Helwygeshow, Markenhow, Cossyn, Czetyes, Nawedorph, Langenhow, Schonerwalt, Henselshow" 3).

Durch diese Urkunde ist gegenüber der Lokationsurkunde von 1381 die Zahl der angegebenen Ortschaften dieser Gegend erheblich angewachsen, und die erhaltenen Schöffenbücher aus der späteren Zeit lassen ebenfalls mit Sicherheit auf Deutschstämmigkeit der Bewohner schließen 4).

Das ganze Gebiet bildete eine geschlossene Grundherrschaft um Landshut, die bis 1578 im Besitz der Familie Pilecki war, deren Erbschaftsverträge aus verschiedenen Jahrhunderten noch weitere Hinweise auf die Zahl, Art und Größe der Siedlungen und ihrer Bewohner geben. Alle Dörfer die im 14. Jh. urkundlich genannt sind, wie auch die, von denen Schöffenbücher existieren, sind ausschließlich Waldhufendörfer, während geschichtliche Nachrichten derselben Zeit über die heute östlich davon bestehenden Dörfer völlig fehlen. Es ist nicht unmöglich, daß eine gewisse Anzahl älterer Siedlungen, besonders als Niederlassungen für Jäger, Fischer und Grenzposten, bestanden haben, aber für das Landschafrsbild und die Geschichte dieses Gebietes sind sie ohne Einnuß gewesen. Daraus läßt sich schließen, daß die Entstehung der heutigen Dörfer in eine spätere Zeit fallt, und tatsächlich treten diese Dörfer, wie Bialoboki, Urzejowice, Krzeczowice u. a., frühestens in der ersten Hälfte des 15. Jhs. in den Urkunden auf. Von größerer Bedeutung sind erst weiter im Osten die Orte am San, besonders um Przemysi.

Der Regierungszeit Kasimirs des Großen, der landesherrlichen Tätigkeit des schlesischen Herzogs Ladislaus von Oppeln in Rotrußland und der intensiven Siedlungstätigkeit des Grundherrn der Landshuter Umgebung, Otto von Pilica, verdankt diese Gegend ihre Umwandlung aus dem siedlungsarmen Grenzgürtel in eine dichtbewohnte Siedlungslandschaft, eine Leistung, die ohne fähiges Siedlermaterial nicht möglich gewesen wäre.

1a) F. A* Doubek und H. F. Schmid, Das Schöffenbuch der Dorfgemeinde Krzemienica, Leipzig 1931* S. 3.

l b) M. Dobrowolska, Osadnictwo puszczy sandomierskieJ miedzy Wisla i Sa-nem. Krakau 1931. (Das Siedlungswesen der Sandomirer Heide zwischen Weichsel und San.)

2) Akta grodzkie i ziemskie 2 csasöw Rzeczpospolitei... (Burg- und Landesgerichtsakten aus der Zeit der Polnischen Republik...) Bd. III, S. 63, Nr. 34. —Vgl. auch F. A. Doubek und H. F. Schmid: a. a. 0., S. 6, Anm. 5.

3) Akta grodzkie i ziemskie Bd. VIII, S. 31, Nr. 14. — Vgl. auch F. A. Doubek und H. F. Schmid a. a. 0., S. 12,, Anm. i.

*) Aus der Landshuter Umgebung sind 6 Dorfschöffenbücher erhalten: Krzemienica 1451—1482, 1581—1623 und 1673—1717, Gac 1509—1700, Markowa 1591—1795 und Kosina 1666—1817.

Das älteste Schöffenbuch von Krzemienica ist vollständig und das zweite bis 1584, das Schöffenbuch von Markowa bis 1624 deutsch geschrieben.

3. Arbeits- und Untersuchungsmethode

Das Ausgangsmaterial für die siedlungsgeographischen Dorfuntersuchungen bildeten die Karten i : 100000 (Rzeszöw, Blazowa, Jaroslaw, Przemysi). Sie gaben den ersten Überblick über die Siedlungsformen der Landshut-Przeworsker Umgebung, und eine Befahrung, die sich über ein größeres Gebiet erstreckte, vermittelte den ersten augenfälligen Eindruck und führte zur Auswahl der zu untersuchenden Dörfer. So konnten in groben Zügen Flur- und Dorfförmen festgestellt werden, aber es ergab sich, daß dies für eine gründliche spezielle Dorfuntersuchung nicht genügte. Es mußten die Katasterpläne herangezogen werden, die sich infolge ihres Maßstabes (1: 2880) als das brauchbarste Material für derartige Untersuchungen erwiesen. Diese Pläne stammen aus der Zeit um 1890 und sind Feldmappen, die nach den Originalaufnahmen des Jahres 1849 gezeichnet wurden 5).

Die Kataster zeigen Wegenetz, Flurform, Bodennutzung, Flurnamen, DorfForm und auch Hofformen. Weiter wurde auf die einschlägige Literatur zurückgegriffen, die sich aber für unsere Aufgaben als wenig ergiebig erwies. Sie ist fast ausschließlich auf historische Sammlungen, die ein größeres Gebiet umfassen, oder auf siedlungshistorische Darstellungen einzelner Dörfer der Landshuter Umgebung beschränkt 6).

Brauchbar war vor allem die vergleichende, betriebswirtschaftswissenschaftlich ausgerichtete Dorfuntersuchung von W. Stys, der Markowa und Gac als Beispiele eingehend herangezogen hat 7). Für die anderen vier Dörfer existiert Literatur überhaupt nicht.

Nach diesen Vorarbeiten begann die Geländearbeit in den Dörfern selbst, denn nur so konnte die Physiognomie dieser Dörfer erkannt werden. Das Bild einer ländlichen Siedlung ersteht aus dem Zusammenhang von Flur, Dorf und Hof.

Zu diesen drei maßgebenden Siedlungselementen tritt als viertes der Bewohner der Siedlung hinzu, denn neben den natürlichen, geographischen Gegebenheiten und der geschichtlichen Entwicklung des Landes übt er durch seine Lebensart, seine Lebensgewohnheiten den stärksten bildenden Einnuß auf das Siedlungsbild aus.

Er ist Träger und Gestalter der Siedlung. So sind Flur-, Dorf- und Hofform der gestaltete Ausdruck des Arbeitsgebietes des Bauern, seiner Stellung innerhalb der Dorfgemeinschaft und seiner engsten häuslichen Umgebung. Aus dieser Erkenntnis heraus ergab sich unsere Üntersuchungsmethode in den Dörfern selbst. Durch eigene Beobachtung und dauerndes Befragen der ländlichen Bevölkerung wurde das Material gesammelt. Es wurde versucht, in möglichst engen Kontakt mit den Einwohnern zu kommen.

Die Bevölkerung erwies sich im allgemeinen als zugänglich, wenn auch die Zeitumstände sie verschlossener und skeptisch werden ließen, aber unsere Unterbringung in den Bauernhöfen selbst hat zur Überwindung der ersten Scheu beigetragen, und was am Tage oft nicht aus den Bauern herauszufragen war, ergab sich, besonders in Markowa, abends im Gespräch mit den Gastgebern von selbst, wenn man den richtigen Weg fand, ihr Interesse an unseren Fragen zu wecken.

5) Die Originalmappen liegen heute im Amt für Vermessungswesen in der Inneren Verwaltung Krakau und wurden erst zugänglich, nachdem diese Arbeit im wesentlichen abgeschlossen war, so daß die hier in Verkleinerung wiedergegebenen Pläne nach den in Przeworsk aufbewahrten Feldmappen gezeichnet wurden, wenn auch durch Generalisierung, die leicht möglich war, ein früherer Zustand rekonstruiert werden konnte.

6) G. Hildebrandt, Stand der polnischen siedlungsgeographischen Forschung im nuttleren Teil Galiziens. In: Deutsche Forschung im Osten H. 8. 1941.

7) W. Stys^ Rozdrabnianie gruntöw ch^opskich w bylym zaborze austryackim öd roku 1787 do i93X. Lemberg 1931. (Die Besitzserstückelung bäuerlichen Bodens im ehem. österreichischen Teilgebiet 1787—1931.)

Badania wsi w starym języka niemieckim ukraińskim pogranicznym zakresie od kraju kopyta

Gisela Hildebrandt ( z materiału datkiem Stud. - as. Otto Adamski )

I wprowadzenie

Osiedlowy geograficzne badanie zajmować się krajobrazami osiedleń. Ona wyjdzie od dzisiejszego osiedlowy obrazu krajobrazów, w ten sposób że ona pojedyncze osiedlowy elementy{pierwiastki} wybada. Przez to ciągnie ją{oni} wnioskowania wstecz na powstanie rękojeść{trzon} kraju cywilizowany z krajobrazu natury przez bezpośredni wpływ człowieka i daje jednocześnie podstawy, od którym przy przyszłym planowaniu do dalszego ukształtowania krajobrazu wyszły być musi. Przez analizę osiedlowy form może ona bycie istotę rzeczy nad istotę wsi, jego socjalną i ludową strukturę wypowiedzieć jak również także nad jego grunty{powody} powstania i czas powstania.

Trzy czynniki są decydujące dla wykształcenia pojedynczych czcionek{typów} wsi : naturalny bycie dawanie kraju, ta{który} duchowy polityczny okoliczności powstania czasu wsi i jej dalszy rozwój aż do dzisiejszego dnia i po trzecie w narodowości założony charakter osadnik. Wpływ ten trzy z czynników jest od różnej wielkości. Kiedykolwiek bardziej małe poczynanie człowieka do osiedlowy ukształtowania jest, tym bardziej mocny dochodzą się ta naturalnym okoliczności. Są założyciel i pierwsi mieszkańcy osady przez planu pełną ukształtowania wolę doskonały, tak wpływ naturalnych geograficznych warunków przewyższony od organizacyjnych zdolności tych ludzi, która wiadomy przy tej naturalny stosunek przystosować się i ona poddana robić się. Tak powstają nie zgodne z planem osiedleń formy obok wiadomie zgodnych z planem wkładów{urządzeń}.

W kraju nadwiślańskim okaże się różnica między oba sposobami{rodzajami} szczególnie jaskrawy, ponieważ tu tworzyli się przez stulecia na wskroś obok pierwotnych bezplanowych osad słowiańskiego zaludnienia w jej planowości kolonial podobający się niemieckich ludzi, w ciągu{pociągu} średniowiecznego i nowożytnego osadnictwa wschodniego przestrzeń osiedląc przenikli{przecisnąć się}. To przeciwieństwo, który w różnicy Volkstümer i jej różnej wysokości kulturalnej założony jest, się na wykształcenie czcionek{typów} wsi wyjednany i ułatwiony tak rozdzielenie niemiecki i bardziej słowiański osiedlowy krajobraz, chociaż kulturalny wpływ niemieckich form bardziej mocny jak ludowa udział ten Niemiec przy dziele osiedlenia i na dalsze obszary promieniował, jak my przy Dorfüntersuchungen widzieć.

Z dzisiejszemu osiedlowy obrazowi może osiedlowy geograf pojedyncze epoki osiedlenia kraju wyczytywać. Okres, która rozstrzygająco i aż w dzisiejszy czas decydująco w południowej części guberni generała działał, jest średniowiecznej niemieckiej osady wschodniej, która się jeszcze dziś w rozległym rozpowszechnieniu wsi Waldhufen wyrazi. Wieś Waldhufen jest z średnie i wschodnie średnie Niemcy, szczególnie Śląsk, znana i jego czysta, pierwotna forma jak bardziej niemiecka kolonialer wsi typ średnie wieki jednoznaczna naukowa udowodniony. Być rozpowszechnienia obszar wewnątrz kraju między Wisła i Karpatenkamm przyłączy się w zachodzie przy śląskim i rozciąga się z przerwaniami i w liczbie jego wsi mocnie odbiorąc{zmniejszając się} do{po} wschodu nad San do daleko{szeroko} w Lemberger obszar w aus1). Ten średniowieczny Waldhufen wsi obszar, przede wszystkim szeroka podgórza strefa obejmowany, jest w północy i południu przez obszarów zamknięte, których przeważające wsi czcionki{typy} jedna Waldhufen wsi formy podobna, jednak nie równy{ten sam} kształt pokazać i dlatego innym osiedlowy okresom pochodzić z. Wewnątrz rozpowszechnienia obszaru pierwotnej, czystej Waldhufen wsi wydobędą się kilka centra jak rdzenia{jądrowy} obszary, od którym obszary około Landshut i około Krosno szczególna wzmianka zarobią, ponieważ ją{oni} jak jednolite, zamknięte osiedlowy krajobrazy z najbardziej mocnym przeważaniem tej wsi formy wyróżniają się i się z średnie wieki do dziś otrzymywali. Waldhufen wsie Landshuter otoczenie powinien w tej pracy bliższo badane i z w wschodzie sąsiednim wsiom, które na starej polskiej i ukraińskiej osiedlowy ziemi leżą, porównywany są.

7 97

1 Landeskundliche wprowadzenie

Ta sześć wsie Markowa, Gac, Bialoboki, D ^ bow, Urzejowice i Krzeczowice, w którym nasze badania wsi przeprowadzona były, leżeć przy brzegu tego karpatischen podgórza przeciw Wisła San- nizina. Pagórka strefa Karpaten spuści się tu ' między górnym i środkowym{średnim} biegiem Wisloka i tego San od 500 m w południu aż do 240 m w północy. Jej jest 150—280 m wysoka, słaby falista nizina przed leżana, która w zachodzie od dolnego biegu Wisloka i w wschodzie od San ograniczony jest.

Podgórze między Wisloka i San staje się przepływali od najbardziej znacznego lewego dopływu tego San, Wislok, przy Reichshof w kraj niziny wejdzie. Tu przypłynie on wzdłuż brzegu tego Vorkarpatenlandes do{po} wschodu San, w ten sposób że on tę diluviale żłobek odpływ Karpatennordabdachung używa. Szeroka, najwięcej bagniści Wisloktalaue, która w wschodzie w Santalboden pominie, należy{słyszy} tak samo jak kraj tarasów lessowy od Reichshof tak róży letnio — krajobraz nasz sześć wsie — już niziny krajowi przy. Słabo pagórkowaty lessowy tarasów kraj jest część wąskiego lessowy żłobiny, który w zachodzie wszędzie przy Karpatenrand oprze się i w naszym obszarze do{po} wschodu o północne południowe rozszerzenie powiększa się. Pomimo małych względnych wysokości różnic nie gubi to charakteru jeden falisty podgórza gromadzi, od licznych małych i większych niecek i przedłużonych dolin przeciągnęli jest, która obszar między Wislok i San do tego oba rzekom odwodnią.

Ta śmieją się sylfa sitowia są od płodnego lessu nakryty kraj, które wskutek wydajności ziemi daleko sięgający dla rolnictwa przydany się jest, podczas gdy drzewostany aż do błahości zmniejszany są. Robi tak to prawie zupełnie od lasu obnażył, od ku poświęcić płaskiemu grzbietowi durchzogene kraj najpierw monotonny odcisk, tak jest ten znowu łagodzona przez wielką liczbę osad, ona stosować się w szczególnie przez topól i Weiden istniałym dolinka, która wskutek małym Gefalles jej wody częściowy dość{porządnie} zabagniły się, tacy, że oni dopiero z małego oddalenia widoczni stają się.

Cały kraj południowo szlaku kolejowego Krakowa Lwów, która tu między miastami Landshut, Przeworsk i tak róży letnio twardo przy brzegu podgórza upłynie, jest z gęstą siecią wiejskich osad przeciągnęli{powlekli}. Plan i odda wycięcie z oryginała ten francisceischen kart{biletów} przyjęcie{zdjęcie}. Dolina Mieczka, prawego{słusznego} dopływu tego Wislok, dzieli ten obszar w dwa osiedlowy krajobrazach : w zachodzie leżą prawie wyłącznie Bauemdörfer, które przez nadzwyczajną wielkość jej obrębów, wysoka liczba jej domów i mieszkańca od skrzele renifera wsiom w dolinie i wschodnio Mieczka różnią się. Przeciwieństwo między oba krajobrazami staje się przy najbardziej wyraźnym przez różnicę osiedlowy form, którą kartę{bilet} i : 75000 wystarczająco wyjaśni. Wsie zachodnie lewego doliny brzegu Mieczka są najwięcej Waldhufen wsie, które się w schyleni w małych nieckach Riedelflächen wzdłuż ciągną i często tak gęsto jedni przy drugim ustawią się rzędem staną w szeregu, że kilka wsie do zamkniętych osiedlowy łańcuchów zrastały się. W dolinie Mieczka i w dalszym wschodzie przeciw temu leżą małe dobra wsie i ulic wsie ( krótka formy ) z mały obrębu powierzchnie.

Przeciętna wielkość wiejskich obrębów między rzekami Wislok i San jest załączonym prawie liqkm. Dopiero ku północy tego ünterlaufs Wislok występują daleko{obszernie} większe obręby, które zwłaszcza w nieurodzajności piaszczysty ziemi Wisła San- kąta założony są. Wewnątrz starych polskich koło{obwodów} mają tylko koło{obwody} Landshut i Sanok ( o ile{tak daleko} jej powierzchnie między tymi rzekami leżą ) przeciętną obrębu wielkość, która nqkm przejdzie przez jednak Landshut, Kemgebiet Waldhufen wsi, stoi z obficie ii ^ g qkm przy końcu{szczyt}, wschodnio przeciw temu spadnie profil w koło{obwodzie} tak róży letnio na tylko S ^ / g qkm. Aczkolwiek wschodnio jak zachodnio Mieczka te sam geograficzne założenia{warunek} panują, jest przecież osiedlowy obraz różny. Grunty{powody} dla tych różnic są przede wszystkim w historii kraju i więcej jeszcze w różnym osadnika materiale do szukania. Aż w Mieczka- talung sięga w tym obszarze najbardziej wschodni, większa powierzchnia ujmujące wykusz zamkniętej ukraińskiej narodowości w polską osiedlowy ziemię w. Okolica około Landshut przeciw temu jest, po{według} liczbowo mocnym wystąpieniu Waldhufen wsi na kart{biletów} obrazie do sądzenia do, średniowieczna niemiecki kraju cywilizowany rękojeść{trzon}.

^ ) H. Bój się, formy wsi Waldhufen na stoku północnym Karpaten. W : zamek ( Vjsch. D. Inst. F. Dt. Praca wschodnia, Kraków ), H. 4. I942. S. 369 ff.

2. historyczne wprowadzenie

Obok geograficznych podstaw osiedlowy krajobrazu ma znaczenie dla rozwoju czcionek{typów} wsi czas, w której osady powstawać, i jej historyczny okoliczności. Nasz obszar śledczy należał aż w to 14. Jh. Temu „breiten, osiedlowy biedny, po większej części lasu i bagna nakryty pograniczne rąbek la ) przy, który Małopolanin framugom państwo w zachodzie od czerwieni rosyjskiego państwowego obszaru, którego centrum Haliczer księstwo był, rozdzielił.

Granica upłynęła około wzdłuż Jasliska i tego Wislok i przszedł przez przypuszczalnie przy dzisiejszym mieście Lezajsk San w kierunku na Bilgoraj. Czasu odpowiednio nie istniała granica w linii demarkacyjna, lecz w grzecznym dzika pustyni pasie lasu, który od oba stron{boków} osad unikany był i jak naturalna ochrona granic służyła.

Tylko mało wysunięty naprzód miejsca, które celem nadzoru pogranicznego przyłożeni były, mogą{lubią} istniali. Pewnie{bezpiecznie} trzymali się oni w istocie do wielkiej ulicy przejścia, która jak połączenie komunikacji{ruchu} między zachodem i wschodem istniała i dolinę tego Wislok między Reichshof i letnio róży tak używał 1b ).

Ona przepchnęła pas pograniczny i rozdzielił jego w jeden północnym — płaski pagórkowaty Sandomirer obszar dzika pustyni — i jeden południowy — to vorkarpatische podgórze. 1349 zdobyłe Kazimierz ten wielkie Rosje czerwieni, jednak dopiero 1367 a więc 17 lata po jego śmierci, ostatecznie polski obszar państwowy stawał się.

To miał znaczenie{dotyczył} teraz, ten nowy zdobyły kraj mocno i trwale w polską rękę dostawać, i w tym celu była wielka liczba wsi przyłożona, która kraj najpierw bardziej mocni zaludniły. Ciasne spokrewnione stosunki polskiego rycerstwa z Śląskiem i ta już wówczas uznany kolonisatorischen zdolności niemieckich ludzi prowadziły do tędy ciągnienia niemieckich chłopów do osiedlenia tego kraju. Najwcześniejszy znane założenie wsi Landshuter otoczenie pochodzi z roku 1381 2), w Otto Pilica, pan podstawowy tego Landshuter kraju, jak założyciela niemieckiej wsi Langyn Aw, do dziś pewnie{bezpiecznie} identyfikowany nie być mógł, występuje.

W tych Lo- kationu dokument są obok długi Hansyl, wójta nowej wsi, wójt i radne przez „Lanssuth ^ i wójt przez „Crzemenicza " wspomniani, z czego człowiek zamykać może, że dalsze osady wówczas jeszcze nie istniały. 1384 są w dokumencie nad potwierdzenie założenia biskupstwa Przemysl obok „Lanchuth " dziesięć wsie nazywana, które Kirchenzehnt płacić mają : „Cremnecz, Wyssoka, Helwygeshow, Markenhow, Cossyn, Czetyes, Nawedorph, Langenhow, Schonerwalt, Henselshow " 3).

Przez ten dokument jest naprzeciwko{wobec} Lokationsurkunde od 1381 liczba podanych miejscowości tej okolicy znaczna narosły, i otrzymywane książki ławnika z późniejszego czasu zostawiają{pozwalają} również z pewnością{bezpieczeństwem} na Deutschstämmigkeit mieszkaniec zamykać 4).

Cały obszar tworzył zamknięte panowanie podstawowe około Landshut, która do 1578 w posiadaniu rodziny Pilecki była, których umowy spadkowe z różnych stuleci jeszcze dalsze wskazania na liczbę, sposób{rodzaj} i wielkość osad i jej mieszkańców dają. Wszystkie wsie ta w 14. Jh. Dokumentalny nazywany są, jak także ta, od którym książki ławnika istnieją, są wyłączne wsie Waldhufen, podczas gdy historyczne wiadomości tego sam czasu nad dziś wschodnio z tego istniejące wsie zupełnie brakują. To nie jest niemożliwe, że pewna liczba älterer osad, szczególnie jak spuszczenia dla myśliwego, rybaka i posterunek graniczny, istniały, jednak dla Landschafrsbild i historię tego obszaru oni bez orzecha w byli. Z tego zostawia{pozwala} się zamykać, że powstanie dzisiejszych wsi w późniejszy czas padacie, i istotnie stąpią te wsie, jak Bialoboki, Urzejowice, Krzeczowice między innymi, najwcześniejszy w pierwszej połowie tego 15. Jhs. W dokumentach na. Od większego znaczenia są dopiero dalsze w wschodzie miejsca przy San, szczególnie około Przemysi.

Czasu panowania Kazimierz wielkiego, wspaniałej wyśmienitej kraju czynności śląskiego księcia Władysław Oppeln w Rosji czerwieni i intensywnej osiedlowy czynności pana podstawowego Landshuter otoczenie, Otto Pilica, zawdzięczana ta okolica jej przeistoczenie z osiedlowy biednego pasa pogranicznego w gęstego zamieszkiwany osiedlowy krajobraz, dokonanie{sprawność}, która bez zdolnego materiału osadnika nie możliwy byłaby.

1a ) F. A * Doubek i H. F. Schmid, książka ławnika gminy wiejska Krzemienica, Lipsk 1931* S. 3.

L b ) M. Dobrowolska, Osadnictwo puszczy sandomierskieJ miedzy Wisla i Sa- nem. Kraków 1931. ( osiedlowy istota Sandomirer puszcza{poganin} między Wisła i San. )

2) Akta grodzkie i narty godzenia się 2 csasöw Rzeczpospolitei... ( zamka i kraju akta sądowe z czasu polskiej republiki... ) Bd. III, S. 63, Nr. 34. —Vgl. Także F. A. Doubek i H. F. Schmid : a. A. 0., S. 6, Anm. 5.

3) Akta grodzkie i narty godzenia się Bd. VIII, S. 31, Nr. 14. — porównaj także F. A. Doubek i H. F. Schmid a. A. 0., S. 12,, Anm. I.

* ) aut Landshuter otoczenie są 6 książki ławnika wsi otrzymywane : Krzemienica 1451—1482, 1581—1623 i 1673—1717, Gac 1509—1700, Markowa 1591—1795 i Kosina 1666—1817.

Älteste książka ławnika od Krzemienica jest zupełna i drugie do 1584, książkę ławnika od Markowa do 1624 niemiecka pisana.

3. robocza i śledcza metoda

Materiał wyjściowy dla osiedlowy geograficznych badań wsi tworzyły karty{bilety} i : 100000 ( Rzeszöw, Blazowa, Jaroslaw, Przemysi ). Oni{Państwo} dawali pierwszy przegląd nad osiedlowy formy Landshut Przeworsker otoczenie, i z Befahrung, która większy obszar rozciągała się, pośredniczył pierwszy widoczny odcisk i sprawował się do wyboru do badające wsie. Tak mogli w grubych ciągach{pociągach} sieni{niwy} i Dorfförmen ustalony być, jednak to oddawało się, że to dla gruntownego specjalnego wsi badania nie starczyło. To musiały kataster plany przyciągnięta być, która się wskutek jej miary ( 1: 2880) jak najbardziej do użycia materiał dla takich badań udowodniony. Te plany pochodzą z czasu około 1890 i są pola teczek, które po{według} oryginała przyjęciach{zdjęciach} roku 1849 rysowani były 5).

Kataster pokazują sieć drogowa, formę sieni{niwy}, denny{ziemny} używanie, nazwę{imię} sieni{niwy}, formę wsi i także formy podwórza{dworu}. Dalsza był na właściwą literaturę wrócona, która jednak dla naszych zadań jak mało wydajnie okazywała się. Ona jest prawie wyłączne na historyczne zbierania, które większy obszar obejmują, albo na osiedlowy historyczne przedstawienia pojedynczych wsi Landshuter otoczenie ograniczenie 6).

Do użycia była przede wszystkim porównująca, naukowo gospodarczy zakładu{ruchu} wykonane badanie wsi od W. Stys, Markowa i Gac jak przykłady dokładnie przyciągnął 7). Dla innych czterech wsi istnieje literatura zgoła nie.

Po tych pracach przedwstępna zaczęła terenowy praca w wsiach sam{nawet}, ponieważ tylko tak mogła fizjonomia tych wsi poznana być. Obraz wiejskiej osady nabędzie z związku sieni{niwy}, wsi i podwórze{dwór}.

Do tego trzy miarodajnym osiedlowy elementom{pierwiastkom} przystąpi{przystąpi} jak czwarte mieszkaniec osady, ponieważ obok naturalnym, geograficznym okoliczności i historycznego rozwoju kraju wykonuje on przez jego sposób życia, jego przyzwyczajenia życia najbardziej mocny tworzącego orzech w na osiedlowy obraz.

On jest nosiciel i kształtowania osady. Tak są sieni{niwy}, wsi i podwórza{dworu} forma ukształtowany wyrażenie pola pracy tego chłopy, jego ustawienia{stanowiska} wewnątrz wsi wspólnoty i jego najbardziej ciasny domowy otoczenie. Z ta poznanie z wewnątrz oddawało się naszych Üntersuchungsmethode w wsiach sam{nawet}. Przez własne spostrzeżenie i trwały pytanie się kogoś wiejskiego zaludnienia był materiał zbierany. To było próbowane, w możliwie ciasny kontakt z mieszkańcami przychodzić.

Zaludnienie okazywało się w ogóle jak dostępnie, chociaż koniunktury ją{oni} bardziej skryty i sceptycznie zostawiały{pozwalały}, jednak nasze umieszczenie w zagrodach chłopska sam{nawet} do przezwyciężenia pierwszej bojaźni przyczyniło się, i co w dzień często z chłopów tutaj wypytywać nie było, oddawał się, szczególnie w Markowa, wieczorem w rozmowie z gospodarzami od samego{nawet}, kiedy człowiek poprawną drogę znajdował, jej{ich} interes przy naszych pytaniach budzić.

5) teczki oryginała leżą dziś w urzędzie dla miernictwa w tej wnętrze zarząd Kraków i stawali się dopiero dostępni, skoro ta praca w istocie zamknięta była, tak że tu w zmniejszeniu oddane plany według{po} w Przeworsk zachowanym teczkom pola rysowana były, chociaż przez bycie uogólnianie, która lekki możliwy był, wcześniejszy stan rekonstruowany być mógł.

6) G. Hildebrandt, stan polskiego osiedlowy geograficznego badania w tym nuttleren część Galicji. W : niemieckie badanie w wschodzie H. 8. 1941.

7) W. Stys ^ Rozdrabnianie gruntöw ch ^ opskich w bylym zaborze austryackim pusty roku 1787 do i93X. Lwów 1931. ( Besitzserstückelung chłopskiej ziemi w temu ehem. Austriacki obszar częściowy 1787—1931. )

II. EINE DORFREIHE AUS DEM ALTEN DEUTSCHUKRAINISCHEN GRENZBEREICH VON LANDSHUT

l. Markowa

Markowa, Gac und Biatoboki liegen in einer west-ost verlaufenden Mulde, welche der im westlichsten Dorf, Markowa, entspringende Bach mit Namen Markowka in das fruchtbare, entwaldete, 200—300 m hohe Lößland eingeschnitten hat. In der Richtung seines Laufes nach Osten zur Mieczka schließen sich noch drei weitere, aber kleinere Dörfer — Oströw, Mikulice, Wolica — an, so daß das Marköwkatal von einer 14km langen, aus sechs Dörfern bestehenden, zusammenhängenden Siedlungskette erfüllt ist.

Die Gemarkung Markowa, die mit Albigowa, Wysoka, Kosina, Gac, Sietesz, Husöw benachbart ist, umfaßt eine Gesamtfläche von 2937ha (2854ha Nutzfläche) und wird zwischen Wislok und San in ihrer Größe nur von wenigen ländlichen Siedlungen der Kreise Lesko und Sanok im Südosten übertroffen. Schon durch diese außerordentliche Ausdehnung ist ein Hinweis auf sehr frühe Entstehung kolonialer Art gegeben, wie wir sie im ganzen Karpatenvorland und ebenfalls in Schlesien finden 8).

Das Dorf Markowa zählt heute über 1000 Häuser und 4500 Einwohner und ist zwischen den beiden genannten Flüssen die weitaus größte ländliche Siedlung, wenn man von Korczyna bei Krosno absieht, das durch Industrialisierung — Webereien — eine höhere Einwohnerzahl hat. Da die Gemarkung Markowa im Gebiet der fruchtbaren Lößböden liegt, ist der Anteil des Ackerlandes an der Gesamtfläche sehr hoch. 88% Ackerland stehen nur 6% Wiesen und 4% Weideland gegenüber.

8) E. Hanslik, Kulturgrenzen und Kulturzyklus in den polnischen Westbeskiden. Pet. Mitt. Erg. H. 158, 1907, S. 51/52.

Ia) Die Flurform

Flur- und Dorfform von Markowa zeigt am deutlichsten der Katasterplan (Plan 2). Durch Generalisierung konnte annähernd der vor rund hundert Jahren bestehende Zustand rekonstruiert werden, der in jeder Beziehung dem Plan eines Waldhufendorfes in Schlesien gleicht 9).

Markowa ist ein Doppelreihendorf mit Waldhufenflur. Der Bach, welcher das Dorf in west-östlicher Richtung durchfließt, teilt die Gemarkung in einen nördlichen und einen südlichen Teil. Beide ähneln sich so, daß der eine als Spiegelbild des anderen erscheint. Das Wegenetz wird charakterisiert durch zwei Richtungen, die zueinander senkrecht stehen.

Dem Bach und damit der Achse der Gemarkung und des Dorfes parallel verlaufen die Hauptverkehrslinien: zwei Straßen, die vornehmlich in der westlichen Hälfte die von Häusern bebaute Fläche in sich fassen. Diese Begrenzung der Dorffläche durch zwei breite Wege ist bei der Mehrzahl der Waldhufendörfer des Landshuter Gebietes ursprünglich üblich (Plan i) steht damit im Gegensatz zu den anderen Dorfformen, bei denen die Dorfstraße die Achse der Siedlung ist, an der zu beiden Seiten die Höfe liegen.

Weiter im Osten verlaufen beide Straßen innerhalb des Dorfes, ohne jedoch zu einem einzigen Weg zu verschmelzen, ja im östlichen Teil der südlichen Dorfhälfte tritt die südliche Straße wieder trennend zwischen Dorf und Flur. Der nördliche Weg ist heute als Verkehrsstraße ausgebaut und bildet die ^direkte Verbindung zwischen dem Dorf Albigowa im Westen und Gac im Osten. Senkrecht zur Richtung dieser Dorfstraßen verläuft eine Unzahl von Feldwegen in nordsüdlicher Richtung, welche die Ackerfläche in zahlreiche schmale Streifen zerlegen.

Werden die beiden west-ost gerichteten Dorfstraßen stets von allen Dorfbewohnern gemeinsam benutzt, so dienen die einzelnen Feldwege nur den Besitzern der an sie angrenzenden Äcker als Verbindung zwischen Hof und Feld. Zweck und Bedeutung beider Wegerichtungen sind also grundverschieden, und beide

Wegearten stellen das ursprüngliche Wegenetz der Gemarkung dar. Jüngeren Datums ist dagegen die von dem Städtchen Kanczuga nach Landshut fuhrende Landstraße, welche die Gemarkung Markowa von Südosten nach Nordwesten durchschneidet. Sie bildet innerhalb des Dorfes mit der Dorfstraße eine Kreuzung, die im Dorf selbst ohne Bedeutung ist, und kreuzt unharmonisch die Feldwege in der Flur.

Die Höfe der Bauern liegen am Hangknick zwischen der Höhe und der feuchten Talsohle in einer nördlichen und einer südlichen Reihe. Meist trennt sie eine der beiden Dorfstraßen von der Nutzfläche, deren Felder sich als schmale und selbst bis zu 3km lange Streifen ungeachtet des Terrains und der verschiedenen Güte des Bodens in ziemlich gerader Richtung bis zur Grenze der Gemarkung im Norden und Süden ziehen. Nur auf das manchmal stärkere Ansteigen des Geländes mußte Rücksicht genommen werden, so daß die Feldwege leichte Biegungen machen, die im Gelände selbst kaum sichtbar sind, sondern fast nur auf dem Katasterplan durch die Verkleinerung erscheinen. Weder Wiesenflächen oder sumpfige Stellen noch kleine Bäche, die durch tiefeingeschnittene, von hohen Bäumen und dichten Sträuchem bestandene Lößschluchten fließen und die Wege zwischen den Flurstreifen mehrmals kreuzen, bilden irgendwelche Grenzen, wie es sonst bei anderen Flurformen der Fall ist (Bild i). Die natürlichen Verhältnisse sind auf die Anlage des typischen Hufenflursystems nur wenig von Einfluß gewesen. Damit ist der Zweck der im Mittelalter neuartigen Anwendung der Einödflur innerhalb der geschlossenen Siedlungsanlage erreicht: der unmittelbare Hofanschluß eines jeden Bauern an seinen gesamten Bodenbesitz.

Der Besitz eines Bauern betrug ursprünglich eine Hufe, die durch einen Feldweg, der vom Hof des Besitzers zur Gemarkungsgrenze verlief, in zwei Hälften geteilt wurde. Die Grenze gegen den Besitz des Nachbarn bildete der Feldrain, der durch Baum- und Buschreihen besonders kenntlich gemacht wurde. Die Hufe in ihrer ursprünglichen Breite mit dem Weg in der Mitte ist auf den Feldmappen von 1849 nur noch sehr vereinzelt sichtbar, denn schon damals hat sich durch Erbteilung die Zahl der Besitzstreifen erhöht und zur Anlage neuer Wege gefuhrt, die heute den Besitz eines Bauern von dem seines Nachbarn trennen. Auf Größe und Zahl der ursprünglichen Hufen soll bei der Beschreibung der Dorfform eingegangen werden, da sie die Lage der Bauernhöfe bestimmen, die noch heute für das Siedlungsbild bedeutungsvoller sind als die alten Hufen, die nicht mehr bestehen und nur rekonstruiert werden können.

Wie Jedes Waldhufendorf, besaß auch Markowa bestimmte „Viehwege", die parallel zu den Feldwegen verliefen und von ganz besonderer Breite waren, wie es zum Treiben der Viehherden erforderlich war. Sie waren wie die Dorfstraßen Gemeindebesitz. Während in Schlesien teilweise diese breiten Wege später in Ackerland verwandelt an die Gärtner und Häusler abgegeben wurden 10) , haben sie hier eine andere Entwicklung genommen.

Nach Aussagen der Bauern Markowas haben die Anlieger im Laufe der Jahrzehnte Meter für Meter der Viehwege zu ihrem Land gepflügt, so daß diese vier Wege heute kaum noch 4—6m breit sind. Sie bilden jetzt die direkten Verbindungswege zu den Nachbardörfem Husöw, Lipnik im Süden und Sonina, Kosina im Norden. Als Bezeichnung ist der alte Name „skotnica" oder „skotnik" noch gebräuchlich, aber nur wenige alte Bauern kennen noch ihre ehemalige Bedeutung als Viehtriebwege. Flurnamen, die irgendwelche weiteren Aufschlüsse geben können, sind nicht vorhanden, da die Äcker nur durch Höhenlage und Richtung auf den Nachbarort bezeichnet werden;

z. B. Niwa srednia ku Soninie=== mittlere Flur gegen Sonina. (Der auf dem Katasterplan im südlichen Teil eingetragene Flurname „Niwa dworska ' ist im Sprachgebrauch der Bevölkerung völlig unbekannt, und seine Aufnahme in das Kataster scheint auf einem Versehen zu beruhen, da die wirkliche Gutsflur im Norden liegt und die so bezeichnete von Jeher Bauernland war.) — Zum Pfarrhof gehört eine Flur von 32ha, direkt nördlich hinter der Kirche und dem Pfarrhof in der Mitte des Dorfes gelegen, und Östlich daran schließt sich das Gutsland von i28ha Fläche an, das nach Stys der ehemalige Schulzenbesitz war 11) .

Diese Vermutung wird unterstützt durch eine Erzählung des Besitzers der Schenke, die unterhalb des Gutslandes, jenseits der Straße, steht. Diese Schenke, die heute „katholisch" ist, gehörte seit undenklichen Zeiten zum Eigentum des Gutes und war an einen Juden verpachtet. Da früher häufig die Schulzen Schankrecht besaßen, ist nach der Lage der Schenke und des heutigen Gutes das ehemalige Schulzenland mit dem jetzigen Gutsland sicher identisch. Die Grundstücke der Pfarre und des Gutes fallen im Katasterplan durch die Breite der Fluren auf. Gemeinde, Kirche, Schule, Lehrer und Organist besitzen dagegen noch nicht einmal 3% der gesamten Katasterfläche.

Die vergangenen 100 bis 150 Jahre haben aber dieses ursprünglich einheitliche Flurbild verändert. Die Beweggründe hierfür waren Erbgewohnheiten und Erbgesetze, der Gutsfrondienst — die „Panszczyzna" — und seine Aufhebung, der starke Bevölkerungszuwachs des 19. Jhs. und die allgemein wirtschaftlichen Verhältnisse des vergangenen und des jetzigen Jahrhunderts. Bis zum Jahre 1848 ist der Bauer wohl Besitzer seines Landes, aber der Eigentümer ist der „Herr".

Dafür hat der Bauer eine Zahl von Tagen, die sich nach der Größe seines Besitzes richtet, Frondienst auf dem Gutshof zu leisten. Dieses Frondienstverhältnis hat sich mit dem Beginn der Gutswirtschaft im 16. Jh. bis zur Leibeigenschaft, die 1784 durch ein Edikt Josephs II. in Galizien aufgehoben wurde, entwickelt.

Die in den Jahren 1786 und 1787 erlassenen Gesetze verhinderten die Teilbarkeit der bäuerlichen Besitzungen, die infolge der in den meisten galiztschen Dörfern herrschenden Realteilung schon zu ziemlicher Besitzverkleinerung und -Zersplitterung geführt hatte, und nahmen eine genaue Trennung zwischen bäuerlichem und gutsherrlichem Land vor, um die Einziehung von Bauernland zum Gutshof zu unterbinden. 20 Jahre nach der Eigentumsverleihung des Bodens an den Bauern, die wieder in ihm das erhöhte Interesse an seinem Landbesitz weckte, werden 1868 unter dem Druck des starken Bevölkerungszuwachses und der damit nicht schritthaltenden Erweiterung nichtbäuerlicher Erwerbsmöglichkeiten alle früheren Unteilbarkeitsgesetze aufgehoben.

Während im allgemeinen die polnischen Bauern in den Dörfern Galiziens nun zur Realteilung, die sie schon im 18. Jh. durchgeführt hatten, zurückkehrten, hielten die Bauern Markowas, solange es ihnen möglich war, am alten deutschen Anerbenrecht fest.

An einem Beispiel soll die Entwicklung der Grundbesitzvererbung innerhalb der letzten 150 Jahre, wie sie typisch für Markowa ist, gezeigt werden. Auf Plan 6c ist der Besitz eines Bauern (Haus Nr. 57)—mit einer schwarzen, dicken Linie umrandet— dargestellt. Diese 56 poln. Mrg. waren 1849 im Besitz des Bauern Jözef Lonc (geb. 1812).

Die beiden von einer gestrichelten I^inie umzogenen Flächen (je 12 Mrg.) gehörten im 18. Jh. ebenfalls zu diesem Besitz, der damals 80 Mrg. betrug. Hier sehen wir zuerst, wie früher bei der Vererbung erstens die Teilung des Grundbesitzes parallel zu den Flurgrenzen vorgenommen wurde, so daß das alte Flursystem und der direkte Hofanschluß (Häuser Nr. 57, 55, 278) der Bauern an ihren Besitz gewahrt blieb, und weiter zeigt sich, daß einem Haupterben der größere Teil zufiel, um möglichst das Erbe der .Väter in einer Hand zu erhalten.

Sohn und Enkel des Jözef Lonc erbten geschlossen die 56 Mrg., und erst der letztere, Andrzej Lonc (1865—1936), sah sich durch die allgemeinen wirtschaftliehen Verhältnisse des beginnenden 20. Jhs. gezwungen, den Besitz aufzuteilen, um seinen Nachkommen die Zukunft im Dorf zu sichern. Seine drei Söhne erhielten je ro Mrg., seine Tochter aus erster Ehe 6 Mrg., seine Frau, die ihn überlebte, zusammen mit zwei Töchtern aus der zweiten Ehe 20 Mrg. Also erst im 20. Jh. zerfallt der Besitz von 56 Mrg., der sich durchgehend in einem Streifen von dem alten Hof mit der Hausnummer 57 bis zur Gemarkungsgrenze im Süden hinzog, in 17 verschiedene Ackerstücke bei nur 5 erbenden Eigentümern. Nur noch die drei Söhne haben einen Teil ihres Landes im Anschluß an ihr Hofgrundstück liegen (Bild 4). Im Gegensatz zur früheren Längsteilung sind — um nicht zu unrationelle Feldstücke zu erhalten — die alten Ackerfluren auch quer zu den Wegen geteilt worden. Durch diese Querteilung wurde das Prinzip der alten Waldhufenflur durchbrochen, und durch die Vererbung des Bodens auch an die Töchter wurde das System der Einödflur aufgehoben, denn früher wurden die Töchter ausgezahlt, jetzt dagegen bringen sie ein Feldstück, das in einem anderen Teil des Dorfes liegen konnte, in die Ehe.

9) W. Bernard, Das Waldhufendorf in Schlesien. Ver. d. Schles. Ges. f. Erdk. Breslau 1931, H. 13. VgL die Kartenausschnitte

l0) W. Bernard, a. a. 0./ S. 11/13.

11) W. Stys, a. a. 0., S. 176.

b) Die Dorfform

Nimmt das Ackerland des Dorfes ausschließlich den nördlichen und den südlichen Teil der Gemarkung ein, so zieht sich die von Häusern bestandene Fläche als breiter Streifen in der Mitte quer von Osten nach Westen durch sie hindurch.

Das Dorf berührt im Westen fast die mit Albigowa gemeinsame Gemarkungsgrenze und geht im Osten unmittelbar und unmerklich in den Dorfraum von Gac über. Der Dorfteil nimmt also den mittleren Teil der Fläche völlig ein, wie es der systematischen, planmäßigen Anordnung von Wohnfläche und Emährungsfläche aller Waldhufendörfer entspricht 12). Der geschlossene Dorfbering wird besonders deutlich im Westteil des Ortes, der hier von zwei Straßen gegen die Ackerfläche begrenzt ist. Hausäcker gibt es nicht, nur die Gemüse- und Obstgärten liegen innerhalb des Dorfberings. Die trotz breiter Hufen schon ursprünglich vorhandene Geschlossenheit wurde in den letzten Jahrhunderten verstärkt durch den starken inneren Ausbau.

Durch einen Vergleich der Quellen des 16. Jhs. und der in Markowa als ältesl. erhaltenen Kirchenbücher von 1784 mit der Zahl der Ackerfluren im Katasterplan und der wahrscheinlich am frühest besiedelten Hofplätze läßt sich einerseits die Ursprünglichkeit der heutigen Ausdehnung der bebauten Dorffläche beweisen, wie wir auch andererseits die Zahl der alten Hufen im Dorf- und Flurbild vom Ende des 18. Jhs. rekonstruieren können. Bei allen Einträgen in den Kirchenbüchern sind die Hausnummern verzeichnet, und bis 1784 treten 268 Nummern auf Gehen wir diesen Häusern im Gelände nach^ so finden wir, daß sie im Osten in der südlichen Hofreihe beginnen, fortlaufend nach Westen bis zur Nr. 107 ansteigen, dort ihre Fortsetzung in der nördlichen Reihe finden und nach Osten zurückgehend, bei über 250 enden. Die Häuser, die zwischen diesen 251 liegen, tragen alle weitaus höhere Nummern (bis zu 1000) und scheinen willkürlich je nach der zeitlichen Folge ihrer Errichtung und ohne Rücksicht auf ihre örtliche Lage gegeben worden zu sein; sie müssen also jünger als das Jahr 1784 sein. In den geschichtlichen Quellen von Jablonowski 13) werden für Markowa für das Jahr 1515 98 Hufen, 2 Schenken, eine obere und eine untere Mühle verzeichnet.

Die Angaben für 1589 lauten: 84 Hufen, 15 freie Gärtner, 37 Einheger mit Vieh, 53 arme Einlieger, 12 Handwerker. Während 1515 nur die Hufen (lat. laneus, lanei, poln. lan, lany) genannt werden, sind 1589 auch Gärtner, Häusler und Handwerker verzeichnet, wodurch sich für dieses Jahr eine Gesamtzahl von 201 Betrieben errechnen läßt. Da die alten Nummern sowohl Bauernhäuser wie die der übrigen Dorfbevölkerung tragen, läßt sich die Zahl von rund 250 des 18. Jhs. mit den 201 Betrieben des Jahres 1589 vergleichen. Innerhalb 200 Jahren beträgt die Zunahme rund ein Viertel. Das Verhältnis zwischen Bauemstellen und Nichtbauem-stellen hat sich wahrscheinlich in diesen zwei Jahrhunderten nicht wesentlich zugunsten der letzteren verschoben, da heute noch knapp 100 Voll-bauemstellen im Gelände als altbesiedelte Hofplätze erkennbar sind.

Zu diesen alten Bauernhöfen gehörten Hufen von durchschnittlich reichlich 100 m Breite und fast 2,5km Länge. Je länger die Hufe, desto kleiner ist ihre Breite. — H. v. Loesch 14) und Fr. Piekosinski 15) haben den Flächeninhalt einer fränkischen Hufe auf reichlich 24ha bei einer durchschnittlichen Breite von 12 Ruten=104m, und von 270 Ruten ==2333m Länge (die Rute zu 8,64m) berechnet. Auch diese Berechnungen treffen für das durchschnittliche Ausmaß der Hufe in Markowa zu. — Die so als alt erkannten Hofplätze liegen wie an einer Schnur aufgereiht auf halber Höhe zwischen dem Bach und dem Weg, welcher das Dorf vom Ackerland trennt (Bild 2). Früher gehörte auch ein ausgedehntes Hofgelände, das in seiner Größe von der Breite der Hufe abhängig war, zu jedem Bauernbesitz.

Zwischen diese alten Bauernhöfe und den Bach schieben sich die kleinen Häuser der ärmeren Dorfbevölkerung (Plan 6, Haus Nr. 56), die keinen unmittelbaren Verbindungsweg zu den Feldern brauchte, da sie als Gärtner landarm, als Häusler landlos war. Nach den Erzählungen der Dorfbevölkerung sollen früher in Markowa drei Teiche bestanden haben, die voneinander durch Dämme getrennt waren. Nur bis zu diesen Teichen, nicht bis zu dem heutigen Bach, reichte das Hofgelände der Bauern. Der Eigentümer des Dorfes (nach der mündlichen

Überlieferung soll es ein Komiak,- dessen Familie in Bialoboki ansässig war und lange Zeit auch Grundherr des Dorfes Markowa war, gewesen sein) hat diese Teiche vor Zeiten, auf die sich niemand mehr besinnen kann, abgelassen, und hier konnten sich „arme Leute" des Dorfes niederlassen. Ein Teil der Gärtner und Häusler mag so zu einer Baustelle gekommen sein, und aus Schlesien wird derselbe Vorgang in Kunzendorf bei Landshut geschildert 16).

Zu beiden Seiten des Baches die Stellen der Gärtner und zwischen diesen und den Feldern Sitze der Bauern, das ist das alte Bild des Dorfes. Diese räumlich strenge Scheidung der Bauernhöfe von den Häusern der übrigen Dorfbewohner, die vor allem wirtschaftsbedingt war und in der Flurform begründet ist, hat sich mit Eintreten der zunehmenden Erbteilungen verwischt.

Die ersten jüngeren Höfe wurden zwischen den alten errichtet (Plan 6c, Häuser mit höheren Nummern), die späteren überall da, wo im Dorf noch Baugrund vorhanden war, die jüngsten sogar schon jenseits der Straße auf den Feldern. Der starke innere Ausbau setzt besonders im letzten Viertel des vergangenen Jahrhunderts stärker ein, während die Zahl der Betriebe, verglichen an Hand der Hausnummern in den Kirchenbüchern, in den ersten 100 Jahren nur langsam ansteigt: 1784 ==264 Häuser, 1875 == 500 Häuser, 1941=1000 Häuser. Die Zunahme der Bevölkerung geht damit vollkommen parallel: 1785=2118 Einwohner, 1860=2523 Einwohner 17), 1941 == 4500 Einwohner.

Da die Bauern vom Zeitpunkt des Beginns unserer Betrachtungen an im Besitz von mehr als 90% des Ackerlandes sind, ist das ausführlichere Eingehen auf die Lage der Häuser der bäuerlich-ländlichen Bevölkerung im Dorfbild gerechtfertigt. Markowa ist also in erster Linie ein Bauem-dorf, wurde als solches gegründet, und während der gutsherrlichen Zeit konnte nur ein kleines Gut entstehen. Es nimmt keinerlei beherrschende Stellung im Dorf ein, und heute zeugen nur noch Ruinen von seinem ehemaligen Bestehen, da das Gutsland im Zuge der polnischen Agrarreform parzelliert und an die Bauern abgegeben wurde. Nicht weit vom früheren Gutshof entfernt steht erhöht auf einer Lößterrasse in beherrschender Lage die stattliche, steinerne Kirche, die an Stelle der früheren, alten Holzkirche erbaut wurde.

Sie kann trotz der außerordentlichen Längs-erstreckung des Dorfes doch als Mittelpunkt anerkannt werden, denn um sie gruppieren sich der Pfarrhof mit seinen schönen und großen Wirtschaftsgebäuden, das Haus des Organisten und das des Lehrers sowie das eine Schulhaus (sechsklassig), während fünf andere (zweiklassig) im Ober- und Niederdorf 18) verstreut liegen. — Weiter liegen zahlreiche Schmieden, meist mit dem auf zwei Ständern stehenden, giebelseitig verlängerten Dach, und einige noch arbeitende oder eingegangene Ziegeleien (Bild 12) vereinzelt im Dorf, während zwei Mühlen, von denen die größere im unteren Dorfteil steht, am Bach erbaut wurden und sich kleine Läden — privater oder genossenschaftlicher Besitz — eng an die mittlere Dorfstraße halten. — So stehen heute meist vier Gehöfte auf einer alten Hofstelle und eine Fülle kleiner Häuser auf der Dorfaue, und trotzdem erweckt das Dorf den Eindruck der Übervölkerung, die für die galizischen Agrarverhältnisse typisch ist, noch nicht in dem Maße wie in anderen Dörfern, da diese Entwicklung in Markowa erst verhältnismäßig jung ist und von der Bevölkerung als unheilvoll erkannt wurde.

12) W. Bernard, a. a. 0., S. 33.

13) A.Jablonowski: Polska XVI wieku (Polen im iß.Jh.) Bd. VII., Zrödia dziejowe (Geschichtliche Quellen) Bd. XVIII/i., Warschau 1902*

Markowa: 1515: lan. 98, tabeme 2 per i marcam, mol. superius gr. 40, infer'us fert.

1589: lan. 84, hört. liberi 15, inq. c. pec. 37, inq. paup. 53, art. 12.

14) H. v. Loesch, Die fränkische Hufe. Ztschr. d. Ver. d. Gesch. Schles. Bd. 61, S.Siff. Breslau 1927.

15) Fr. Piekosinski, 0 lanach w Polsce wiekow srednich (Über die Hufen im mittelalterlichen Polen). Rozpr. wydz. hist.-fil. Akademii Umiejetnosci. Bd. XXI* Krakau 1888, S 74 ff.

l6) H. Pohlendt, Die Landeshuter Paßlandschaften. Ver. d. Schles. Ges. f. Erdk. Breslau 1938, H. 25, S. 58.

17) W. Stys/ a. a. 0., S. 74.

18) Deutsche Bezeichnung aus dem Schöffenbuch von Markowa.

II. Jedna ułoży wsi z starego ukraińskiego języka niemieckiego zakresu pogranicznego od Landshut

I. Markowa

Markowa, Gac i Biatoboki leżą w zachodnio wschody upłynącą nieckę, którą w najbardziej zachodniej wsi, Markowa, ucieknący strumień z nazwą{imieniem} Markowka w płodnym, wycinał las, 200—300 m wysoki lessowy kraj wcinał. W kierunku jego biegu do{po} wschodu do Mieczka przyłączą się jeszcze trzy dalsza, jednak mały wsie — Oströw, Mikulice, Wolica —, tak że Marköwkatal od jednej 14km długi, z sześć wsi istniejący, pozostający w związku z czym osiedlowy łańcuch wypełniony jest.

Obręb Markowa, która z Albigowa, Wysoka, Kosina, Gac, Sietesz, Husöw sąsiedni jest, obejmowany powierzchnia ogólna od 2937ha ( 2854ha powierzchni użytkowa ) i jest między Wislok i San w jej wielkości tylko przez mało wiejskim osadom koło{obwodów} Lesko i Sanok w południowym wschodzie przewyższony. Już przez to nadzwyczajne rozszerzenie jest wskazanie na bardzo wczesne powstanie kolonialer sposób{rodzaj} dawane, jak my ją{oni} w całym Karpatenvorland i również w Śląsku znajdujemy 8).

Wieś Markowa liczy dziś nad 1000 domy i 4500 mieszkańca i jest między oba nazwany rzekom o wiele największa wiejska osada, kiedy człowiek od Korczyna przy Krosno upatrzy, które przez uprzemysłowienie — tkalnie — wyższą liczbę mieszkańca ma. Ponieważ obręb Markowa w obszarze płodnych lessowy ziem leży, jest udział ziemi orna przy powierzchni ogólnej bardzo wysoka. 88% ziemia orna stoją naprzeciw siebie tylko 6% łąki i 4% pastwiska.

8) E. Hanslik, granice kulturalne i cykl kulturalny w polskich Westbeskiden. Pet. Mitt. Erg. H. 158, 1907, S. 51/ 52.

Ia ) forma sieni{niwy}

Sieni{niwy} i wsi forma Markowa pokazuje przy tym najbardziej wyraźnego kataster plan ( plan 2). Przez bycie uogólnianie mógł w przybliżeniu przed okrągło sto latami istniejący stan rekonstruowany być, który pod każdym względem planowi Waldhufen wsi w Śląsku równa 9).

Markowa jest wieś szeregowy podwójny z sienią{niwą} Waldhufen. Strumień, który wieś w zachodnio wschodni kierunek przepływa, dzieli obręb w jeden północnym i południowa część. Oba są podobnym się tak, że jedna jak obraz odbity innego pokaże się. Sieć drogowa jest cechowana przez dwa kierunki, które jeden do drugiego pionowo stoją.

Strumieniowi i z tym osi obrębu i wsi równolegle upłyną linie komunikacji{ruchu} główni : dwa ulice, zwłaszcza w zachodniej połowie od Häusern zabudowaną powierzchnię w się wezmą. To ograniczenie powierzchni wsi przez dwa szerokie drogi jest przy większości wsi Waldhufen tego Landshuter obszaru pierwotny zwykły ( plan i ) stoi z tym w przeciwieństwie do innym formom wsi, przy którym ulica wsi oś osady jest, przy której do oba stron{boków} podwórza{dwory} leżą.

Dalej w wschodzie upłyną oba ulice wewnątrz wsi, bez tego żeby jednak do jedynej drogi stopić, tak w wschodniej części południowej połowy wsi stąpie południowa ulica znowu rozdzieląc między wsią i sienią{niwą}. Północna droga jest dziś jak arteria komunikacyjna wybudowana i tworzy ^ proste połączenie między wsią Albigowa w zachodzie i Gac w wschodzie. Pionowo do kierunku tych ulic wsi upłynie niezliczona ilość dróg polna w bardziej południowym północny kierunku, którą powierzchnia dotycząca roli w liczne wąskie obławy na włóczęgów{pasy} rozbierają.

Stają się które oba zachodnio wschód kierowanym wsi ulicom zawsze od wszystkie wsi mieszkańców wspólnie używane, tak służą pojedyncze drogi polna tylko posiadaczom do nich{ją} przyległe role jak połączenie między podwórzem{dworem} i polem. Cel i znaczenie oba dróg kierunków są a więc zupełnie odmienny, i oba

Sposoby{rodzaje} dróg przedstawiają pierwotną sieć drogowa obrębu. Młodszej daty jest przeciw temu ta od miasteczka Kanczuga do{po} Landshut kończy jechania gościniec, która obręb Markowa południowego wschodu do{po} północnego zachodu przekroi. Ona tworzy wewnątrz wsi z ulicą wsi skrzyżowanie, która w wsi sam{nawet} bez znaczenia jest, i krzyżuje nieharmonijnie drogi polna w tej sień{niwę}.

Podwórza{dwory} chłopów leżą przy pęknięciu stoku między wysokością i wilgotną podeszwą doliny w jednej północnej i południowym szeregu. Najwięcej rozdzieli ją{oni} jedna ten oba ulice wsi od powierzchni użytkowa, których pola się jak wąską i sam{nawet} aż do 3km długo obław na włóczęgów{pasów} pomimo terenu i różnej dobroci ziemi w dość prostym kierunku aż do granicy obrębu w północy i południu ciągną. Tylko na czasem bardziej mocny wznoszenie się obszaru musiał wzgląd brane być, tak że drogi polna lekkie zgięcia robią, które w obszarze sam{nawet} ledwo widoczni są, lecz prawie tylko na planie kataster przez zmniejszenie pokażą się. Ani powierzchnie łąk albo bagniste miejsca jeszcze małe strumienie, przez wcinany niżu, od wysokich drzew i gęsty Sträuchem istniałe lessowy wąwozy płyną i drogi między obławami na włóczęgów{pasami} sieni{niwy} kilkakrotnie krzyżują, tworzą irgendwelche granice, jak to w przeciwnym razie przy innych formach sieni{niwy} przypadek{upadek} jest ( obraz i ). Ta naturalni stosunek na wkład{urządzenie} typowego systemu sieni{niwy} włók{kopyt} tylko mało od wpływu były. Z tym jest cel w średnie wieki nowe użycie sień{niwa} pustkowia wewnątrz zamkniętego osiedlowy wkładu{urządzenia} dosięgnięty : bezpośrednie przyłączenie podwórza{dworu} każdego chłopy przy jego całe denny{ziemny} posiadanie.

Posiadanie z chłopów wynosiło pierwotnie z kopyt{włók}, która przez drogę polna, od podwórza{dworu} posiadacza do granicy obrębu upłynęła, w dwa połowach dzielonego był. Granicę przeciw posiadaniu tego sąsiadów tworzyła miedza, który przez drzewa i krzaka szeregi szczególnie łatwy do poznania robieni był. Kopyta{włóki} w jej pierwotnej szerokości z drogą w środku jest na pola teczkach od 1849 tylko jeszcze bardzo oddzielne widoczne, ponieważ już wówczas się przez działy liczba posiadania obław na włóczęgów{pasów} podwyższona i do wkładu{urządzenia} nowych dróg gefuhrt, które dziś posiadanie z chłopów od jego sąsiadów rozdzielą. Na wielkości i liczbie pierwotnych włók{kopyt} powinien przy opisie wsi formy weszła być, ponieważ ona położenie zagród chłopska określić{decydować}, które jeszcze dziś dla osiedlowy obrazu bardziej wielkiej wagi są jak stare włóki{kopyta}, które już nie istnieją i tylko rekonstruowany być mogą.

Jak każda wieś Waldhufen, posiadał także Markowa określił{decydował} „Viehwege ", które równolegle do dróg polna upłynęli i od całkiem szczególnej szerokości byli, jak to do pędzenia stad bydła wymagany było. Oni{Państwo} byli jak ulice wsi posiadanie gminne. Podczas{podczas gdy} w Śląsku częściowa ten szeroki droga późniejsza w ziemi orna zamieniona do ogrodników i chałupnika oddane były 10), oni tu inny rozwój brana.

Do{po} zeznań chłopów co o marki przebywający stale w toku dziesięcioleci metr dla metra wygonów do jej kraju orały, tak że ta cztery droga dziś ledwo jeszcze 4—6m szeroka są. Oni{Państwo} tworzą teraz proste drogi komunikacyjna do Nachbardörfem Husöw, Lipnik w południu i tak Nina, Kosina w północy. Jak oznaczenie jest stara nazwa{imię} „skotnica " albo „skotnik " jeszcze używana, jednak tylko mało starych chłopów znają jeszcze jej dawne znaczenie jak drogi pędu{napędu} bydła. Nazwy{imiona} sieni{niwy}, które irgendwelche dalszych wyjaśnienia dawać mogą, nie istnieją, ponieważ role tylko przez położenie wysokości i kierunek na miejsce sąsiada znaczony są ;

Na przykład Niwa srednia ku Soninie = = = środkowa{średnia} sień{niwa} przeciw tak Nina. ( na planie kataster w południowej części zarejestrowany nazwa{imię} sieni{niwy} „Niwa dworska ' jest w użyciu językowe zaludnienia zupełna nieznana, i jego przyjęcie{zdjęcie} w to kataster wydaje się na przeoczeniu do polegania, ponieważ ta rzeczywistą sień{niwę} dobra w północy leży i ta tak znaczyła od Jeher kraj chłopów był. ) — do podwórza{dworu} parafialnego należy{słyszy} sień{niwa} od 32ha, bezpośrednio ku północy za kościołem i podwórzem{dworem} parafialnym w środku wsi położenie, i wschodnio przy tym przyłączy się kraj dobra od i28ha powierzchni, które do{po} Stys dawne posiadanie wójta było 11).

To przypuszczenie będzie popierać przez opowiadanie posiadacza szynku, która poniżej kraju dobra, z tamtej strony ulicy, stoi. Ten szynk, która dziś „katholisch " jest, należał od niepamiętnych czasów do własności tego dobre i był do Żyda wydzierżawieni. Ponieważ wcześniej często wójtowie prawo szynku posiadali, jest po{według} położeniu szynku i tego dzisiejszym dobre dawny kraj wójta z teraźniejszym krajem dobra pewny{bezpieczny} identyczny. Grunty probostwa i tego dobre rzucają się komu w oczy w planie kataster przez szerokość ten sieniom{niwom}. Gminę, kościół, szkoła, nauczyciela i organista posiadają przeciw temu jeszcze nawet nie 3% całej powierzchni kataster.

Ubiegli 100 do 150 lata jednak ten pierwotnie jednolity obraz sieni{niwy} zmienili. Powody za to były przyzwyczajenia spadkowe{dziedziczne} i ustawa spadkowa{dziedziczna}, pańszczyzna dobra — ta „Panszczyzna " — i jego zniesienie, mocny przyrost ludnościowy 19. Jhs. I powszechnie gospodarczy stosunki ubiegłego i teraźniejszego stulecia. Aż do roku 1848 jest ten chłop dobrze{chyba} posiadacz jego kraju, jednak właściciel jest ten „Herr ".

Za to{dlatego} ma ten chłopa liczbę dni, po{według} wielkości jego posiadania stosuje się, pańszczyzna na folwarku do wykonania. Ten stosunek pańszczyzny ma się z początkiem gospodarki dobra w tym 16. Jh. Aż do poddaństwa, ta{który} 1784 przez edykt Józef II. W Galicji podnieść był, rozwinięty.

W latach 1786 i 1787 wydane ustawy przeszkadzały podzielność chłopskich posiadłości, wskutek w najwięcej galiztschen wsiom panujące rzeczywistego dzielenie już do ziemlicher zmniejszenia posiadania i - roztrzaskanie prowadził, i wytworne{wytworne} dokładne rozdzielenie między chłopskim i wspaniałym wyśmienitym dobra krajem, by wciąganie kraju chłopów do folwarku podwiązać. 20 lata według{po} wypożyczenia własności ziemi przy chłopach, która znowu w nim podwyższony interes przy jego posiadłości wiejska budziła, są 1868 pod naciskiem mocnego przyrostu ludnościowy i ten z tym nie uważające{trzymające} kroku rozszerzenie nie chłopskich możliwości zarobkowych wszystkie wcześniejszy ustawa niepodzielności podnieść.

Podczas w ogóle polscy chłopy w wsiach Galicji teraz do rzeczywistego dzielenia, ta{który} ona już w 18. Jh. Przeprowadzili, wrócili, uważali{trzymali} chłopy co o marki, dopóki{tak długo} to im możliwe było, przy starym niemieckim prawie spadkobiercy{dziedzictwa} przy stałe.

Przy przykładzie powinien rozwój dziedziczności posiadłości ziemska wewnątrz ostatnich 150 lata, jak ona typowa dla Markowa jest, pokazywana. Na planie 6c jest posiadanie z chłopów ( dom Nr. 57) —mit czarnej, grubej linii umrandet— przedstawiany. Ta 56 poln. Mrg. Byli 1849 w posiadaniu tego chłopy Jözef Lonc ( geb. 1812).

Oba od kreskowanym I ^ inie otoczonym powierzchniom ( kiedykolwiek 12 Mrg. ) należeli{słyszeli} w tym 18. Jh. Również do tego posiadania, ten{który} wówczas 80 Mrg. Wynosił. Tu widzimy my najpierw, jak wcześniejsze przy dziedziczności po pierwsze dzielenie posiadłości ziemska równoległe do granic sieni{niwy} podejmowane było, tak że stary system sieni{niwy} i proste przyłączenie podwórza{dworu} ( domy Nr. 57, 55, 278) chłopów przy jej posiadaniach zachowanemu{spostrzeżonemu} został, i dalej okaże się, że głównemu spadkobiercy większa część zatrzasnęła się{dostała się}, około możliwie to dziedzictwo{spadkobiercę}. Ojcowie w ręce otrzymywać.

Syn i wnuk tego Jözef Lonc dziedziczyli zamknięcie tę 56 Mrg., i dopiero bardziej ostatni, Andrzej Lonc ( 1865—1936), widział się przez powszechnych pożyczyły gospodarki stosunki zacznącego 20. Jhs. Z musu, posiadanie podzielić, by jego potomka przyszłość w wsi zapewniać{zabezpieczyć}. Jego trzy z synów otrzymywały kiedykolwiek ro Mrg., jego córka z pierwszego małżeństwa 6 Mrg., jego pani, która jego przeżyła, razem z dwa córkami z drugiego małżeństwa 20 Mrg. A więc dopiero w tym 20. Jh. Rozpadacie się posiadanie od 56 Mrg., który przechodnio w z obław na włóczęgów{pasów} od starego podwórza{dworu} z numerem domu 57 aż do granicy obrębu w południu ciągnął się, w 17 różną złośliwość roli przy tylko 5 dziedziczących właścicielach. Tylko jeszcze ta trzech z synów mają część jej kraju odnośnie do jej{ich} grunt podwórza{dworu} leżą ( obraz 4). W przeciwieństwie do wcześniejszego wzdłużny dzielenia — by nie zbyt nieracjonalna złośliwość pola otrzymywać — tę starym sieniom{niwom} dotyczącym roli także poprzecznie do dróg dzielona były. Przez to dzielenie poprzeczne stawał się zasadę ten starych sień{niwę} Waldhufen ażurowy, i przez dziedziczność ziemi także do córek był system ten sień{niwa} pustkowia podnieść, ponieważ wcześniejsze były córki wypłacone, teraz przeciw temu przynieść ona kawałek{sztuka} pola, które w innej części wsi leżeć mogło, w małżeństwo.

9) W. Bernard, wieś Waldhufen w Śląsku. Ver. D. Schles. Ges. F. Erdk. Wrocław 1931, H. 13. VgL wycięcia kart{biletów}

L0) W. Bernard, a. A. 0. / S. 11/ 13.

11. W. Stys, a. A. 0., S. 176.

B ) forma wsi

Zajmie ziemia orna wsi wyłącznie północny i południową część obrębu, tak ciągnie się od Häusern istniałą powierzchnię jak szerokich obław na włóczęgów{pasów} w środku poprzecznie od wschodu do{po} zachodu przez nich{ją} na wskroś.

Wieś dotykana w zachodzie prawie z Albigowa wspólną granicę obrębu i przejdzie w wschodzie bezpośrednio i nieznacznie w przestrzeń wsi od Gac. Część wsi zajmie a więc środkową{średnią} część powierzchni zupełnie, jak to systematycznego, zgodnego z planem zarządzenia powierzchni mieszkalnej i Emährungsfläche wszystkie wsi Waldhufen odpowiada 12). Ten zamkniętych Dorfbering staje się szczególnie wyraźny w części zachodniej miejsca, który tu od dwa ulic przeciw powierzchni dotyczącej roli ograniczeni jest. Role domu jest nie, tylko ta jarzyny i sady leżą wewnątrz tego Dorfberings. pomimo szerokie włóki{kopyta} już pierwotnie istniejąca zwartość była w ostatnich stuleciach wzmocni przez mocne wewnętrzne wybudowanie.

Przez porównanie źródeł tego 16. Jhs. I ten w Markowa jak ältesl. Otrzymywane książki kościelne od 1784 z liczbą sieniom{niwom} dotyczącym roli w planie kataster i prawdopodobnie przy najwcześniejszy osiedlony miejsca podwórza{dworu} zostawia{pozwala} się z jednej strony pierwotność dzisiejszego rozszerzenia zabudowanej powierzchni wsi dowieść, jak my także z drugiej strony liczba starych włók{kopyt} w temu wsi i sieni{niwy} obraz od końca 18. Jhs. Rekonstruować mogą. Przy wszystkie wpisach{uszczerbkach} w kościelnych książkach są numery domu źle narysowany, i do 1784 stąpią 268 numery na chodzeniu my tym Häusern w obszarze według{po} ^ tak znajdować my, że oni w wschodzie w południowym podwórza{dworu} szeregu zaczną, ciągle do{po} zachodu aż do Nr. 107 wznoszą się, tam jej dalszy ciąg w północnym szeregu znajdują i do{po} wschodu idąc z powrotem, przy nad 250 kończyć. Domy, które między tym 251 leżą, przynoszą wszystkie o wiele wyższe numery ( aż 1000) i wydają się samowolnie zależnie od doczesnej kolej{następstwa} jej założenia i bez tego żeby względu na jej miejscowe położenie dawani być być ; oni muszą a więc młodszo jak rok 1784 być. W historycznych źródłach Jablonowski 13) są dla Markowa dla roku 1515 98 włóki{kopyta}, 2 szynki, jedna górna i niższy młyn źle narysowana.

Podania dla 1589 głośny : 84 włóki{kopyta}, 15 wolni ogrodnicy, 37 Einheger z bydłem, 53 biedni Einlieger, 12 rzemieślnik. Podczas 1515 tylko włóki{kopyta} ( lat. Laneus, lanei, poln. Lan, lany ) nazywany są, są 1589 także ogrodnik, chałupnik i rzemieślnik źle narysowany, przez co się dla tego roku ogólna liczba przez 201 zakładów{ruchów} wyliczyć obliczyć zostawia{pozwala}. Ponieważ stare numery zarówno chałupy jak ta pozostałego zaludnienia wsi noszą, zostawia{pozwala} się liczba od okrągło 250 tego 18. Jhs. Z ten 201 zakładom{ruchom} roku 1589 porównują. Wewnątrz 200 lat wynosi powiększenie się okrągło ćwierć ćwiartkę. Stosunek między Bauemstellen i Nichtbauem- stawić się prawdopodobnie w tym dwa stuleciom nie istotnie na korzyść bardziej ostatni przesunął{odroczył}, ponieważ dziś jeszcze szczupła 100 pełna bauemstellen w obszarze jak stare osiedlone podwórza{dworu} miejsca łatwa do poznania są.

Do tych starych zagród chłopska należanym{słyszanym} włókom{kopytom} od przeciętnie obficie 100 m szerokości i prawie 2, 5km długość. Kiedykolwiek dłuższe kopyta{włóki}, tym bardziej małe jest jej szerokość. — H. V. Loesch 14) i Fr. Piekosinski 15) mają na sobie powierzchnię jeden fränkischen kopyta{włóki} obficie 24ha przy przeciętnej szerokości od 12 rózg = 104m, i od 270 rózg = = 2333m długość ( rózgę do 8, 64m ) obliczeni. Także te obliczenia sprawdzą się dla przeciętnego wymiaru kopytu{włóce} w Markowa. — tak jak staro poznane miejsca podwórza{dworu} leżą jak przy powrozie nawlegnięty na dla wysokość między strumieniem i drogą, który wieś od ziemi orna rozdzieli ( obraz 2). Wcześniejszo należał także rozległy obszar podwórza{dworu}, które w jego wielkości od szerokości kopytu{włóce} pochyły było, do każdego posiadania chłopów.

Między te stare zagrody chłopska i strumień usuną się małe domy bardziej biednego zaludnienia wsi ( plan 6, dom Nr. 56), która żadnych bezpośredniego drogę komunikacyjna do pól potrzebowała, ponieważ ją{oni} jak ogrodnika biednie krajowy, jak chałupnik wolnie{luźnie} krajowy był. Po{według} opowiadaniach zaludnienia wsi powinien wcześniej w Markowa trzy stawy istnieć, które oddzielnie przez groble rozdzielony były. Tylko aż do tych stawów, nie aż do dzisiejszego strumienia, sięgał obszar podwórza{dworu} chłopów. Właściciel wsi ( po{według} ustnym.

Wręczenie powinien to Komiak, - tego rodzina w Bialoboki osiadła była i długo czas także pan podstawowy wsi Markowa, był być ) ma te stawy przed czasami, na która nikt więcej namyślać się może, odstąpieni, i tu mogły „arme ludzie " wsi usiąść. Część ogrodnik i chałupnika może{lubi} tak do miejsca budowy przychodzić, i z Śląska jest to sam proces w Kunzendorf przy Landshut opisane 16).

Do oba stron{boków} strumienia miejsca ogrodnik i między tym i polami siedzenia{siedziba} chłopów, to jest stary obraz wsi. To przestrzennie surowe rozdzielenie zagród chłopska od Häusern pozostałych mieszkańców wsi, która przede wszystkim wymówić sobie gospodarczy była i w formie sieni{niwy} założony jest, się z wstąpieniem przybywających działy zacierany.

Pierwsze młodsze podwórza{dwory} były między starymi założony ( plan 6c, domy z wyższymi numerami ), późniejsi wszędzie tam, gdzie w wsi jeszcze grunt pod budową istniał, najmłodszy nawet już z tamtej strony ulicy na polach. Mocne wewnętrzne wybudowanie wsadzi szczególnie w ostatniej ćwierci ćwiartce ubiegłego stulecia bardziej mocny, podczas gdy liczbę zakładów{ruchów}, porównywane przy ręce numerów domu w książkach kościelnych, w pierwszych 100 latom tylko powolnie wznosi się : 1784 = = 264 domy, 1875 = = 500 domy, 1941= 1000 domy. Powiększenie się zaludnienia idzie z tym zupełnie równolegle : 1785= 2118 mieszkaniec, 1860= 2523 mieszkaniec 17), 1941 = = 4500 mieszkaniec.

Ponieważ chłopy od chwili początku naszych przypatrywanie się przy w posiadaniu od więcej jak 90% ziemi orna są, jest bardziej szczegółowy wejście na położenie domów chłopskiego wiejskiego zaludnienia w wsi obrazie usprawiedliwiony. Markowa jest a więc głównie Bauem- wieś, stawało się jak takie założone, i podczas dobra wspaniałego wyśmienitego czasu mogło tylko małe dobro powstawać. To zajmie stanowisko żaden opanująca w wsi, i dziś świadczą tylko jeszcze ruiny o jego dawnym istnieniom, ponieważ dobra kraj w ciągu{pociągu} polskiej rolniczej reformy parcelowane i do chłopów oddani był. Nie daleko{obszernie} od wcześniejszego folwarku oddalenie stoi podwyższenie na lessowy tarasie w opanującym położeniu okazały, kamienny kościół, przy miejscu wcześniejszego, starego drzewa kościoła wybudowany był.

Ją może pomimo nadzwyczajni wzdłużny bycie rozciąganie się wsi przecież jak punkt środkowy uznawana być, ponieważ około nich{ją} grupować się parafialny podwórze{dwór} z jego pięknym i wielkim zabudowaniom gospodarskie, dom organisty i nauczyciela jak również budynek szkolny ( sechsklassig ), podczas gdy pięć inna ( dwuklasowy ) w wyższa i niski wieś 18) rozsypywane leżą. — dalej leżą liczne kucia, najwięcej z tym na dwa stojakach stojący, szczytu stronicowy przedłużonym dachom, i kilka jeszcze pracujące albo weszłe cegielnie ( obraz 12) oddzielnie w wsi, podczas{podczas gdy} dwa młynów, od którym większa w niższej wsi części stoi, przy strumieniu wybudowane były i małe okiennice{sklepy} — prywatne albo spółdzielcze posiadanie — ciasne do środkowej{średniej} wsi ulicy trzymać się. — tak stoją dziś najwięcej cztery zagrody na starym podwórza{dworu} miejscu i obfitość małych domów na wsi łące, i pomimo obudzoną wieś odcisk przeludnienia, która dla galizischen rolniczy stosunek typowy jest, jeszcze nie w miarę jak w innych wsiach, ponieważ ten rozwój w Markowa dopiero stosunkowy młody jest i od zaludnienia jak nieszczęsny poznany stawał się.

12) W. Bernard, a. A. 0., S. 33.

13) A. Jablonowski : Polska XVI wieku ( Polskę{Polaka} w temu jedz. Jh. ) Bd. VII., Zrödia dziejowe ( historyczne źródła ) Bd. XVIII / i., Warszawa 1902*

Markowa : 1515: lan. 98, tabeme 2 przez i marcam, mola. Superius gr. 40, infer ' us fert.

1589: lan. 84, słyszy. Liberi 15, inq. C. Pec. 37, inq. Paup. 53, sposób{rodzaj}. 12.

14) H. V. Loesch, ta{który} fränkische kopyta{włóki}. Ztschr. D. Ver. D. Gesch. Schles. Bd. 61, S. Siff. Wrocław 1927.

15) Fr. Piekosinski, 0 lanach w Polsce wiekow srednich ( nad włókami{kopytami} w średniowiecznej Polsce{Polaku} ). Rozpr. Wydz. Hej jest. - fil. Akademii Umiejetnosci. Bd. XXI * Kraków 1888, S 74 ff.

L6) H. Pohlendt, Landeshuter krajobrazy paszportu. Ver. D. Schles. Ges. F. Erdk. Wrocław 1938, H. 25, S. 58.

17) W. Stys / a. A. 0., S. 74.

18) Niemiec oznaczenie z książki ławnika od Markowa.