2. Gac

Östlich an Gemarkung und Dorf Markowa schließt sich die Siedlung Gac an. Die Parallelität im Aussehen des Kartenbildes (Plan 2 und Bild 3) ist so groß, daß man nur mit Schwierigkeiten die Grenze zwischen beiden Dörfern, die in einer politischen Gemeinde zusammengeschlossen sind, finden kann. Die Gemarkung Gac umfaßt 1212 ha. Sie ist also um mehr als die Hälfte kleiner als die Markowas, überschreitet aber dennoch den Durchschnitt von rund 1100 ha aller ländlichen Siedlungen zwischen Wi-slok und San. Auch hier beträgt der Anteil des Ackerlandes 88%, und der Rest sind Wiesen und Weiden, die sich vornehmlich im Talboden ausdehnen, der hier von weit größerer Breitenerstreckung ist als im Dorf Markowa (Bild 3).

a) Die Flurform

Gac ist ebenso wie Markowa ein Doppelreihendorf mit Waldhufenflur. Hier stehen aber rund 75% der Fläche als Bauernland d6m ein Viertel der Fläche umfassenden Gutsland gegenüber, ein Verhältnis, das sofort im Katasterplan auffällig ist. Heute ist der Großgrundbesitz durch die Parzellierung des 1931 noch 23oha großen Gutslandes aus Gac verschwunden. Der wesdichste Flurstreifen besonderer Breite in dem nördlichen Gemarkungsteil ist das Pfarreigentum von rund 35ha (anderthalb Hufen). Die Gemeinde hatte früher das Nutzungsrecht an fast 20 ha Weideland, die sich im Osten über die Grenze nach Bialoboki ausdehnen und Eigentum beider Dörfer waren.

Auch in Gac ist der Name „skotnica" für zwei Wege, die sich von den anderen Feldwegen durch größere Breite auszeichnen, bekannt ; sie führen nach Kosina und Rogözno im Norden. Im südlichen Gemarkungsteil scheint ein alter Viehweg nicht mehr zu bestehen; vielleicht ist er durch die Ausdehnung des Gutes verschwunden. Die Bauemfluren zeigen im Katasterplan in Länge und Breite die gleiche Ausdehnung wie in Markowa, und da schon bei der Betrachtung Jenes Flurbildes und Wegenetzes auf das Typische der Waldhufenanlage, die als koloniale, systematische Flurform überall die gleiche Gestalt aufweist, eingegangen wurde, erübrigt sich hier die Wiederholung. 1515 werden in den „Geschichtlichen Quellen" für Gac 23 Hufen, für 1589 27 Hufen, 4 Gärtnerstellen ohne Ackerbesitz, 2 Schenken und 22 arme Einlieger angegeben 33).

Ein Vergleich mit Markowa ergibt, daß das Verhältnis in der Zahl der Kmeten (27== 1589) zu der der „hortulani" und „inquilini" (26) kaum eine Differenz aufweist, in Markowa hingegen standen damals 84 Hufen 117 Landarmen und Landlosen gegenüber. Heute hat sich diese Verteilung umgekehrt: Der Prozentsatz der Zahl der. Wirtschaften von o—2 ha (auch noch o—5ha) Größe ist 1787 bis 1931 34) in Gac höher als in Markowa. Das kann entweder mit dem stärkeren Anteil des Gutslandes zusammenhängen, oder soll man hier auf schon im 18. Jh. neben dem herrschenden Anerbenrecht einsetzende Realteilung schließen, welche dem Charakter der gemischtvölkischen Einwohnerschaft des Dorfes — nur 20—25% beträgt der Anteil deutscher Namen in Gac — eher entspricht? Die stärkere Besitzverkleinerung drückt sich im Gelände durch das buntere Flurbild und eine dichtere Stellung der Höfe aus.

Das Jahr der Gründung ist für Gac nicht bekannt. Unter dem Namen „Gabrielowa Gacz" taucht es zuerst in einem bischöflichen Abgaben-Verzeichnis im Jahre 1424 auf 35).

Es ist wahrscheinlich, daß die Siedlung schon im 14. Jh. gegründet wurde. 1384 werden neben den noch heute bestehenden Dörfern drei genannt, deren Lage heute nicht mehr zu bestimmen ist: Nawedorph, Langhenhow (Langyn Aw) und Schonerwalt.

Doubek und Schmid, die einerseits einen Untergang von im 14. Jh. gegründeten Siedlungen nicht für ausgeschlossen halten, ziehen andererseits die Identität dieser drei Dörfer mit den heutigen Orten Kraczkowa, Gac und Malawa in Betracht.

Besonders die verhältnismäßig hohe Hufenzahl der drei letzteren Dörfer im 16.Jh. sei ein Kennzeichen für ältere Siedlungen 36). Gac ist aber sicher jünger als Markowa, da die Gestalt seiner Gemarkung so merkwürdig erzwungen erscheint. Während die östliche Grenze sich an natürliche Linie hält — kleine Wiesenmulden —, ist die westliche durch die Ostgrenze der abgerundet erscheinenden Gemarkung Markowa (Plan 2) vorbestimmt gewesen.

Der Ausdehnung der Gemarkung Gac war so durch Raummangel schon bei seiner Gründung und Ausmessung eine Grenze gesetzt. Aus der geringeren Gemarkungsgröße ergab sich auch die Aussetzung einer geringeren Zahl von Bauem-hufen. — Neben dem Namen „Gabrielowa Gacz" ist das Dorf 1450 „Gaez" genannt worden 37). Im „Slownik Geograficzny" wird die Vermutung ausgesprochen, daß der Ort, der früher „Gacz niemiecki" (Deutsch-Gacz) hieß, ehemals den deutschen Namen „Gatsch" trug. Poln. „Gac" oder „Gacz" und deutsch „Gatsch" kommen als Ortsnamen häufig nebeneinander im deutschschlesischen Grenzgebiet vor 38).

Stys ist der Ansicht, daß Gac ein alter topographischer Name ist und soviel wie „most, tama"== „Brücke, Damm" bedeutet und später zu „Gatsch" verdeutscht wurde 39). Die Erklärung als Damm würde mit der Erzählung der Bauern über die Teiche, die auch hier das Tal erfüllten, übereinstimmen.

b) Die Dorfform

Auch die Dorfform von Gac entspricht in ihrer Anlage ganz der Markowas: Zwei Reihen Bauernhöfe liegen sich gegenüber, getrennt durch den Marköwkabach, dessen Ufer von zahllosen Weiden bestanden sind. Im Osten geht die Zweireihigkeit durch das Enden der nördlichen Reihe in Einreihigkeit über, da der dort feuchte Wiesen- und Weidegrund ungeeignet für die Anlage der Bauernhöfe und Ackerflächen war.

Da das Gelände im Norden 300 bis 400 m hinter dem Bach plötzlich ansteigt, um dann wieder flachhügelig weiter zu verlaufen, ist das Bild der langen Reihe dieser Höfe, die mit der weißgekalkten Giebelfront nach Süden auf der Höhe stehen und von großen Gruppen alter Linden überragt sind, von der Straße her besonders eindrucksvoll und schön. Auch in Gac läßt sich nirgends in der Siedlung ein ausgesprochener Gärtner- oder Häusler-Dorfteil erkennen; wenn man von der verhältnismäßig germgen Anhäufung der ehemaligen Gutsarbeiterniederlassungen in der Nähe des Meierhofes absieht, ihre Häuser verteilen sich gleichmäßig über die Bachaue.

Auf Grund des zeitlichen Auftretens der Hausnummern in den seit 1784 vorhandenen Kirchenbüchern ist es möglich — wie in Markowa —, die ältest besiedelten Hofstellen und das Alter der späteren festzustellen. (Das erste Auftreten einer höheren Hausnummer im Kirchenbuch — Taufregister — besagt natürlich nicht das Baujahr, sondern bezeichnet das Geburtshaus eines Kindes, das in diesem Jahr also schon bestanden hat.) Bis 1784 gibt es m Gac 101 Häuser, was eine Vervierfachung der mutmaßlichen Betriebszahl von 1589 bedeutet.

In Gac beginnt die Numerierung in der nördlichen Dorfreihe im Westen, endet in dieser bei Nr. 46 im Osten, beginnt bei Nr. 47 m der gegenüberliegenden Reihe und kehrt hier nach Westen zur Grenze nach Markowa zurück. Hatte sich in Markowa die Häuserzahl in der Zeit von 1784 bis 1875 (91 Jahre) und ebenfalls zwischen 1875 und 1941 (66 Jahre) verdoppelt, so nimmt sie in Gac bereits im ersten Zeitraum um das Zweieinhalbfache zu: 1784= 101 Häuser, 1875 ===240 Häuser (1941 ==405 Häuser) 40).

Demzufolge ist die Stellung der Häuser zueinander dichter als in Markowa. Nur in der südlichen Dorfreihe bestehen größere Lücken zwischen einzelnen Hofgruppen durch zweimalige, aus dem Gelände sich ergebende Verschiebungen dieser Reihe nach Süden.

c) Die Hof- und Hausformen

Die Bewohner von Gac lassen sich durch ihre soziale Stellung als Bauer, Gärtner oder Häusler in drei Gruppen trennen, und je nach der Größe der Wirtschaften richten sich Form und Größe des Hofes bzw. Hauses. Plan 8 zeigt die Grundrisse von zwei alten Höfen in Gac. Der Hof des Jözef Adamczak (Plan 8a) weist noch die größte Ähnlichkeit mit den alten Höfen in Markowa auf (Plan 3 und 4). Wieder bilden Wohnhaus und Stall einen geschlossenen Hof; Querscheune mit Anbauten und Schuppen stehen dem in Hofanschluß liegenden Feld am nächsten.

Das 16 m lange, aus außerordentlich starken Balken und mit vier Ständern an der Längsseite gebaute Wohnhaus des Jözef Adamczak (und ebenso das des Michal Swiatek auf Plan 8b) ist in Größe und Grundriß wie auch in der Konstruktion des Umgebindes (Bild 9) alten Häusern in Markowa gleichgeartet. Das große Tor, das ehemals den inneren Hof mit dem früher hier liegenden Mistplatz auch nach Norden abschloß, ist inzwischen verschwunden, so daß hier nur von einem dreiseitig geschlossenen Hof gesprochen werden kann.

Heute noch völlig geschlossene Höfe sind sehr selten in Gac, das bedeutet aber nicht etwa eine Neuerung aus praktischen Gründen, sondern ist vielmehr ein Zeichen der Vernachlässigung und der Verkümmerung der altüberlieferten mitteldeutschen Hofform (Bild 15).

Auf Plan 8b stehen Wohnhaus und Stall völlig einzeln da; lediglich die Parallelstellung ist bei der Erbauung gewahrt worden. Das Dach der Querscheune überdeckt, gestützt von schwachen Holzpfosten, einen vielseitig ausgenutzten Unterstellplatz. Zu beiden Höfen gehörten früher zwölf Mrg. (in Markowa im Durchschnitt mehr), die Urgroßvater und Großvater der heutigen Besitzer geschlossen erbten. Mit Beginn der Realteilung in der zweiten Hälfte des 19. Jhs. setzt die Vererbung an alle Kinder ein; allerdings erhielt bei beiden Höfen der älteste Sohn den Hof mit dem größeren Bodenanteil (Jözef Adamczak 4 Mrg.a seine 5 Geschwister zusammen 8 Mrg.; der älteste Światek 9 Mrg., die beiden Geschwister je 1 1/2 Mrg.). Heute besitzen also die Eigentümer der alten Höfe ebensoviel Land wie in Markowa die der jüngeren Bauemwirtschaften. Sind in Markowa rund 34% der Gesamtfläche im Besitz von 32 Wirtschaften (3,5 % der Zahl der Betriebe) zwischen 10—50 ha, so zählt Gac nur 8 Besitze (2,2% der Zahl der Betriebe) zwischen 10 und 2oha mit rund 12% der Katasterfläche.

Höfe mit mehr als 2oha Land gibt es in Gac seit der Aufhebung der Teilungsverbote nicht mehr 41). — Von jüngeren Bauemwirtschaften kann man infolge der Kleinheit ihres Landbesitzes kaum noch sprechen. Ihre soziale Stellung kommt der wirtschaftlichen Lage der früheren Gärtner gleich. Allein die Lage ihrer Häuser zwischen den alten Höfen auf halber Höhe in Richtung auf die Felder und die Lage ihres i—2 ha großen Landbesitzes innerhalb der Bauemfelder unterscheidet sie von den auf der Bachaue ansässigen Gärtnern. Einerseits Eigentümer von wenig Land (i—2ha) sind sie außerdem Handwerker: Schmiede, Tischler, Stellmacher, Böttcher, Schuster, Schneider, Riemer und Korbmacher. Vor allem die Korbmacherei, die früher das Kennzeichen der ärmeren Dorfbevölkerung war, hat in Gac eine besondere Heimstätte gefunden, im Gegensatz dazu überwog früher in Markowa bei den Hausgewerben die Weberei. Heute bringen die Korbmacher ihre Erzeugnisse selbst nach Landshut oder Przeworsk zum Markte während früher meistens der Jude diesen „Zwischenhandel" besorgte.

— Plan 7b zeigt den Hof eines Gärtners und Korbmachers. Größe und Raumzahl und -anordnung des Wohnhauses mit dem angebauten Stall zeigen, wie dieser landarme Heimarbeiter in bezug auf seine Wohnkultur nicht hinter den reicheren Bauern zurücksteht.

— Kleiner und nur zweiräumig ist dagegen das Haus des Leon Rydz (Plan 7c), eines Häuslers. Vor zwei Jahren war es noch eine „Rauchhütte". Dem Grundriß nach ist dieser Hof zu den Hakenhöfen zu zählen.

Von diesen Haustypen abweichende Formen kommen in Gac nicht vor. Nur einige ganz einzeln dastehende Sonderformen, die aber die Typen an sich nicht verändern, treten auf. Einige nutzen wieder wie in Markowa die Hanglage aus, hier ist z. B. an einem Haus die Dunggrube unterhalb des gemauerten, am Wohnhaus angebauten Stalles untergebracht. Andere Höfe weisen eine größere Zahl von Wirtschaftsgebäuden auf, indem Pferde, Hornvieh und Schweine getrennt in einzelnen Ställen untergebracht sind; meist ist der Besitzer eines solchen Haufenhofes ein Kleinbauer, der Land z. B. durch die Parzellierung des Meierhofes zukaufen konnte und nachträglich einen größeren Bestand an Ställen oder auch Schuppen braucht.

Der Mangel an Bauplatz macht sich besonders auf der völlig von Häusern bestandenen Dorfaue geltend, wo es vorkommt, daß zwei von verschiedenen Familien gleicher Sippe bewohnte Häuser so dicht stehen, daß sich die Dächer ihrer Häuser berühren.

Einzelne Gebäude besonderer Bedeutung, die in Markowa auftreten und fast bei jedem alten Hof erhalten sind, wie die zweigeschossigen Speicher, die mächtigen Göpelhäuser und die kleinen Windmühlen, finden wir in Gac fast nicht mehr. Kein Hof besitzt mehr einen Speicher; nur wenige Göpelhäuser lassen sich bei den dreiseitig geschlossenen Höfen entdecken, und im ganzen Dorf Gac besteht nur eine kleine Windmühle.

Auch das Umgebinde am Wohnhaus ist viel seltener vertreten, und die jungen Bauern haben völlig darauf verzichtet und bleiben beim reinen Blockbau; höchstens einige Scheunen sind noch mit Ständern konstruiert. Fällt so im ganzen gesehen das Dorf gegen Markowa ab, so muß doch ausdrücklich betont werden, daß die Kulturhöhe der alten Formen und der saubere, gepflegte Zustand deJ heutigen Höfe und Häuser, sowohl der Bauern wie der Landarmen, erheblich gegen polnische und ukrainische Dörfer der Umgebung absieht.

Wir finden noch immer die Höfe in großen Obst- und Blumengärten stehend, von dichten Hecken und alten Lindenbäumen umgeben, und die lang sich dahinstreckenden Gebäude auf ausgedehntem Hofgelände zeugen noch immer von Wohlhabenheit und Reichtum, altbewahrter Bauüberlieferung und höheren Lebensansprüchen ihrer Besitzer, dessen sich die ärmlich dagegen erscheinenden Häuser der polnischen Dörfer nicht rühmen können.

d) Die volkstumsgeographischen Verhältnisse

Wenden wir uns nun dem Menschen als dem Gestalter der Siedlung zu, so ist die wichtigste Frage die nach dem Prozentsatz des deutschen Blutes in der Einwohnerschaft. Die Namen geben auf dem kürzesten Wege darüber Auskunft. Der „Status animarum", der in jedem Pfarramt geführt wird, läßt einen Anteil von 20—25 deutschen Namen bei 100 Familiennamen errechnen. Ungefähr drei Viertel dieser deutschen Namen sind die gleichen wie in Markowa. Einige der dort nicht vorkommenden Namen sollen als Beispiel angeführt werden: Bemben, Brożbar, Cwykiel, Falta (von Valentin), Fren, Giemia, Henclik, Henrycht, Kielb, Nykiel, Majcher, Niemczak (Deutscher), Ruper, Ryznar, Stancel, Trojnar, Wencel.

— Auch im Schöffenbuch von Gac 1509—l700 42), das polnisch geschrieben ist, ist der Prozentsatz deutscher Namen geringer als in dem von Markowa, das ungefähr der gleichen Zeit entstammt. Aller Wahrscheinlichkeit nach ist die Siedlung schon als gemischtvölkische angesetzt worden, was ja auch mit späterer Gründung, nach dem Nachlassen des Zuzuges deutscher Kolonisten, übereinstimmen würde.

Bei der Aufstellung einzelner Ahnen- und Sippschaftstafeln ist eine gleichmäßige Durchmischung Deutsch- und Andersnamiger zu beobachten, wie auch ein höherer Anteil deutscher Namen etwa bei den Bauern oder bei den Gärtnern und Häuslern nicht zu erkennen ist. Die Bevölkerung von Gac ist also in jeder Beziehung gemischt, und eine Trennung von heute mehr deutschstämmigen Familien von fremdvölkischen besteht nicht.

Der gute Eindruck, den jeder Beobachter von der Siedlung Gac nach der Betrachtung von Flur, Dorf, Haus und auch der Wesensart der Menschen haben wird und den wir durch Untersuchungen in Markowa als in der Abstammung der heutigen Bewohner von deutschen Kolonisten erkannt haben, entspricht in Gac nicht dem doch verhältnismäßig geringen Anteil von 20—25°/o. Der deutsche Kultureinfluß ist stärker gewesen und wirkt a'Jch heute no.:h stärker nach als der wirklich blutsmäßig bedingte.

31) 2. B. Antoni Walawender, BibIJografja prac profesora dr. Franciszka Bujaka (Bibliographie der Arbeiten von Prof. Dr. Fr. Bujak). In: Studia 2 historii spoi. i gosp. posw. prof. dr. Buiakowi (Studien zur Sozial- und Wirtschaftsgeschichte, Prof. Dr. Bujak gewidmet), Lemberg 1931.

32) Wincenty Stys (a. a. 0.) ist aus dem deutsch-mittelalterlichen Waldhufendorf Husöw (Huschau/ Hussau) bei Landshut gebürtig.

33) A. Jabtonowski, a. a. 0. Ga«^: 1515^ lau. 23^ tab. 2, una fert., alia vect. gr. 6.

1589: lan. 27, hört. s. agr. 4, taber. 2, inq.

paup. 22.

34) W. Stys, a. a. 0., gibt S. 169—182 Tabellen aus fünf verschiedenen Jahren mit Einteilung der Besitzgrößen in neun Klassen.

35) Slownik Geograficzny 1881 (Geographisches Ortsnamenlexikon).

36) F. A. Doubek und H. F. Schmid, a. a. 0., S. 12, Anm. 3, S. 25, Anm. 6.

37) Akta grodzkie i ziemskie XIII, S. 314, nr. 4376.

38) 2. B. A. Wackwitz: Die deutsche Sprachinsel Anhalt-Gatsch, Leipzig 1933.

39) W. Stys, a.a.O., S. 21.

40) Bevölkerung von Gac: 1785=651, 1860 == ino (nach W. Stys, a. a. 0., S. 74), 1931=1713 Einwohner,

41) W. Stys, a.a.O., S. 173—183.

42) Das Schöffenbuch befindet sich als Handschrift im Staatsarchiv in Krakau. Es ist bisher noch nicht, auch in Auszügen nicht, veröffentlicht worden

2. Gac

Wschodnio przy obrębie i wsi Markowa przyłączy się osadę Gac. Parallelität w wyglądzie obrazu kart{biletów} ( plan 2 i obraz 3) jest tak wielcy, że człowiek tylko z trudnościami granica między oba wsiami, które w politycznej gminie zamykany się są, znajdować może. Obręb Gac obejmowany 1212 ha. Ona jest a więc około więcej jak połowę bardziej mała jak ta co o marki, przejdzie przez wszelako przekrój{przeciętna} od okrągło 1100 aha wszystkie wiejskim osadom między Wi- slok i San. Także tu wynosi udział ziemi orna 88%, i reszta są łąki i Weiden, które się zwłaszcza w doliny ziemi rozciągają, który tu od daleko{szeroko} większych Breitenerstreckung jest jak w wsi Markowa ( obraz 3).

A ) forma sieni{niwy}

Gac jest tak samo jak Markowa wieś szeregowy podwójny z sienią{niwą} Waldhufen. Tu stoją naprzeciw siebie jednak okrągło 75% powierzchni jak kraj chłopów d6m ćwierć ćwiartkę powierzchni daleko sięgający kraj dobra, stosunek, które natychmiast w planie kataster uderzający jest. Dziś jest wielka własność ziemska przez parcelowanie 1931 jeszcze 23oha wielkiego kraju dobra z Gac zaginiona. Wesdichste obławy na włóczęgów{pasy} sieni{niwy} szczególnej szerokości w północny strome obrębu jest własność parafialna od okrągłe 35ha ( półtora włók{kopyt} ). Gmina miała na sobie wcześniejszo prawo używania prawie 20 aha pastwiska, które się w wschodzie nad granicę do{po} Bialoboki rozciągają i własność oba wsi były.

Także w Gac jest nazwa{imię} „skotnica " dla dwa dróg, od innych dróg polna przez większą szerokość wyróżniają się, znanie ; oni prowadzą do{po} Kosina i Rogözno w północy. W południowy stromie obrębu wydaje się stary wygon już nie istnieć ; może jest on przez rozszerzenie tego dobre zaginiony. Bauemfluren pokazują w planie kataster w długości i szerokości równe{to sam} rozszerzenie jak w Markowa, i ponieważ{tam} już przy przypatrywanie się tamtego obrazu sieni{niwy} i sieci drogowa na to typowy wkład{urządzenie} Waldhufen, jak koloniale, systematyczną formę sieni{niwy} wszędzie równy{ten sam} kształt pokaże, weszłe było, oszczędzane się tu powtórzenie. 1515 są w ten „Geschichtlichen źródła " dla Gac 23 włóki{kopyta}, dla 1589 27 włóki{kopyta}, 4 miejsca ogrodnika bez posiadania dotyczącego roli, 2 szynki i 22 biedni Einlieger podane 33).

Porównanie z Markowa wykazuje, że stosunek w liczbie Kmeten ( 27= = 1589) do tej „hortulani " i „inquilini " ( 26) ledwo różnicę pokaże, w Markowa przeciwnie stały naprzeciw siebie wówczas 84 włóki{kopyta} 117 ubogi krajowy i losowanie krajowe. Dziś się to rozdzielenie wróciło : stopa procentowa liczby ten. Gospodarowanie{gospodarka} od o—2 aha ( także jeszcze o—5ha ) wielkości jest 1787 do 1931 34) w Gac wyższe jak w Markowa. To może albo z bardziej mocną udziałem kraju dobra być w związku, albo powinien człowiek tu na już w tym 18. Jh. Obok panującego prawa spadkobiercy{dziedzictwa} przy wsadzące rzeczywisty dzielenie zamykają, którą charakterowi mieszać ludowego mieszkańcy wsi — tylko 20—25% wynosi udział niemieckich nazw{imion} w Gac — prędzej odpowiada? Bardziej mocne zmniejszenie posiadania wyrazi się w obszarze przez bardziej kolorowy obraz sieni{niwy} i bardziej gęste ustawienie{stanowisko} podwórzy{dworów}.

Rok założenia nie jest dla Gac znany. Pod nazwą{imieniem} „Gabrielowa Gacz " wynurzy się to najpierw w biskupim oddań{podatków} spisie w roku 1424 35).

To jest prawdopodobne, że osada już w tym 14. Jh. Założony był. 1384 są obok jeszcze dziś istniejącym wsiom trzy nazywany, których położenie dziś już nie określić{decydować} jest : Nawedorph, Langhenhow ( Langyn Aw ) i Schonerwalt.

Doubek i Schmid, ta{który} z jednej strony zachód od w 14. Jh. Założonym osadom nie dla wykluczenie uważają{trzymają}, ciągną z drugiej strony tożsamość ten trzy z wsi z dzisiejszymi miejscami Kraczkowa, Gac i Malawa z uwagi.

Szczególnie stosunkowo wysoka liczba włók{kopyt} trzy bardziej ostatni wsie w tym 16. Jh. Być znamię dla ältere osad 36). Gac jest jednak pewny{bezpieczny} młodszy jak Markowa, ponieważ kształt jego obrębu tak osobliwo wymuszenie pokaże się. Podczas gdy wschodnia granica do naturalnej linii trzyma się — małe niecki łąk —, jest zachodnia przez granicę wschodnią zaokrąglony pokażący się obręb Markowa ( plan 2) przed pewny były.

Rozszerzenia obrębu Gac był tak przez brak miejsca już przy jego założeniu i wymierzeniu granica stateczny{stawiany}. Z bardziej małej wielkości obrębu oddawało się także wystawienie bardziej małej liczby Bauem- włóki{kopyta}. — obok nazwy{imienia} „Gabrielowa Gacz " wieś 1450 „Gaez " nazywany był 37). W tym „Slownik Geograficzny " jest przypuszczenie wymawiany, że miejsce, który wcześniej „Gacz niemiecki " ( języka niemiecki Gacz ) nazywał się, niegdyś niemiecką nazwę{imię} „Gatsch " nosił. Poln. „Gac " albo „Gacz " i niemiecko „Gatsch " zdarzą się{wydają się} jak nazwy miejscowości często obok siebie w temu języka niemieckiego śląskim pas graniczny 38).

Stys jest widoku, że Gac stara topograficzna nazwa{imię} jest i tyle jak „most, tama " = = „Brücke, grobla " znaczona i późniejsza do „Gatsch " przetłumaczona na język niemiecko była 39). Objaśnienie jak groblę stawałoby się z opowiadaniem chłopów nad stawy, które także tu dolinę wypełniły, zgadzają się.

B ) forma wsi

Także formę wsi od Gac odpowiada w jej wkładzie{urządzeniu} całkiem ten co o marki : dwa szeregi zagrody chłopska leżą się naprzeciwko{wobec}, oddzielony przez Marköwkabach, którego brzeg od niezliczonych Weiden istniały są. W wschodzie przejdzie bycie dwurzędowy przez to końce północnego szeregu w bycie jednorzędowym, ponieważ tam wilgotny łąk i wierzby{pastwiska} grunt{powód} nieodpowiednio dla wkładu{urządzenia} zagród chłopska i dotyczące roli powierzchnie była.

Ponieważ obszar w północy 300 do 400 m za strumieniem nagle wznosi się, by wtedy znowu płaskiego pagórkowacie dalej upłynąć, jest obraz długiego szeregu tych podwórzy{dworów}, z wapnioną białą frontem szczytu do{po} południa stoją i od wielkich grup starych lip sterczany ponad są na wysokości, od ulicy tutaj szczególnie pełen wrażeń i pięknie. Także w Gac zostawia{pozwala} się nigdzie w osadzie bardziej wyraźny ogrodnika albo chałupnika wsi część poznać ; kiedy człowiek od stosunkowo germgen nagromadzenie dawnych dobra robotnika spuszczeń blisko folwarku upatrzy, jej domy rozdzielić się równie nad strumienia łąkę.

Na mocy doczesnego wystąpienia numerów domu w od 1784 istniejących książek kościelnych jest to możliwe — jak w Markowa —, ältest osiedlonym miejscom podwórza{dworu} i wiek późniejszych ustalić. ( pierwsze wystąpienie wyższego numeru domu w książce kościelnej — księga metryk chrztu — wspomniany naturalnie nie rok budowy, lecz znaczone dom rodzinny dziecka, które w tym roku a więc już istniało. ) do 1784 jest m Gac 101 domy, co bycie pomnożenie w czwórnasób przypuszczalnej liczby zakładu{ruchu} od 1589 znaczy.

W Gac zacznie numerowanie w północnym szeregu wsi w zachodzie, kończy w tej przy Nr. 46 w wschodzie, zacznie przy Nr. 47 m przeciwległego szeregu i wróci tu do{po} zachodu do granicy do{po} Markowa. Się w Markowa liczba domów w czasie od 1784 do 1875 ( 91 lata ) i również między 1875 i 1941 ( 66 rokiem ) podwoiła, tak powiększa się ona w Gac już w pierwszym przeciągu czasu około Zweieinhalbfache : 1784= 101 domy, 1875 = = = 240 domy ( 1941 = = 405 domy ) 40).

Wskutek tego jest ustawienie{stanowisko} domów jeden do drugiego bardziej gęste jak w Markowa. Tylko w południowym szeregu wsi istnieją większe luki między pojedynczymi grupami podwórza{dworu} przez dwurazowy, z obszaru się wykazujące przesunięcia tego szeregu do{po} południa.

C ) podwórza{dworu} i domu formy.

Mieszkańcy Gac zostawiają{pozwalają} jej socjalne ustawienie{stanowisko} jak chłopa, ogrodnika albo chałupnika w trzy grupach rozłączyć się, i zależnie od wielkości gospodarowań{gospodarek} stosować się się formę i wielkość podwórza{dworu} względnie domu. Plan 8 pokazuje rzuty poziome od dwa starym podwórzom{dworom} w Gac. Podwórze{dwór} tego Jözef Adamczak ( plan 8a) pokaże jeszcze największe podobieństwo z starymi podwórzami{dworami} w Markowa ( planie 3 i 4). Znowu tworzą dom mieszkalny i stajnia zamknięty podwórze{dwór} ; stodoła poprzeczna z uprawiały i szopą stoją w przyłączeniu podwórza{dworu} leżące pole najbliżej.

16 m długo, z nadzwyczajnie mocnych belek i z czterema stojakami przy wzdłużny stronie{boku} budowany dom mieszkalny tego Jözef Adamczak ( i tak samo Michal Swiatek na planie 8b ) jest w wielkości i rzucie poziomym jak także w konstrukcji tego podczas gdy otoczenia ( obraz 9) starym Häusern w Markowa równy{ten sam} były podobnym. To wielkie bramę, niegdyś wewnętrzny podwórze{dwór} z wcześniej tu leżące miejsce gnoju także do{po} północy zamknęło, jest tymczasem zaginiony, tak że tu tylko od trzystronny zamkniętego podwórza{dworu} mówiony być może.

Dziś jeszcze zupełnie zamknięte podwórza{dwory} są bardzo rzadkie w Gac, które znaczony jednak nie około innowacja z praktycznych gruntów{powodów}, lecz jest raczej znak zaniedbania i zmarnienia wręczona stara niemiecka średnia forma podwórza{dworu} ( obraz 15).

Na planie 8b stoją dom mieszkalny i stajnia zupełnie pojedynczo ; tylko równoległy ustawienie{stanowisko} przy wybudowaniu zachowane{spostrzeżone} było. To dach stodoły poprzecznej przykryje, podpierane od słabych słupów drzewa, wielostronnie wykorzystane miejsce podstawienia. Do oba podwórzy{dworów} należeli{słyszeli} wcześniej dwanaście Mrg. ( w Markowa przeciętnie więcej ), które pradziadka i dziadka dzisiejszych posiadaczów zamknięcie dziedziczyły. Z początkiem rzeczywistego dzielenia w drugiej połowie tego 19. Jhs. Wsadzi dziedziczność do wszystkie dzieci ; w istocie otrzymywał przy oba podwórzach{dworach} älteste syn podwórze{dwór} z większą denny{ziemny} udziałem ( Jözef Adamczak 4 Mrg. A jego 5 rodzeństwo razem 8 Mrg. ; älteste Światek 9 Mrg., ta{który} oba rodzeństwo kiedykolwiek 1 1/ 2 Mrg. ). Dziś posiadają a więc właściciele starych podwórzy{dworów} tyle kraj jak w Markowa ta młodszych Bauemwirtschaften. Są w Markowa okrągły 34% powierzchni ogólnej w posiadaniu od 32 gospodarowania{gospodarki} ( 3, 5 % liczby zakładów{ruchów} ) między 10—50 aha, tak liczy Gac tylko 8 posiada ( 2, 2% liczby zakładów{ruchów} ) między 10 i 2oha z okrągło 12% powierzchnią kataster.

Podwórza{dwory} z więcej jak 2oha krajem jest w Gac od zniesienia zakazów działowych już nie 41). — od młodszych Bauemwirtschaften może człowiek wskutek małości jej posiadłości wiejska ledwo jeszcze mówić. Państwa socjalne ustawienie{stanowisko} równa się{przychodzić zaraz} gospodarczego położenia wcześniejszych ogrodników. Sam{^p tylko} położenie jej domów między starymi podwórzami{dworami} na dla wysokość w kierunku na pola i położenie jej i—2 aha wielkiej posiadłości wiejska wewnątrz Bauemfelder odróżnia ją{oni} od na łące strumienia osiadłym ogrodnikom. Z jednej strony właściciel od mało kraju ( i—2ha ) są oni prócz tego rzemieślnik : kuźnia{kowal}, stolarz, kołodziej, bednarz, szewc, krawiec, rymarz i koszykarz. Przede wszystkim koszykarstwo, która wcześniejszy znamię bardziej biednego zaludnienia wsi była, w Gac szczególna strzecha rodzinna znajdowany, w przeciwieństwie do tego przeważała wcześniej w Markowa przy przemysłach domu tkalnia. Dziś przyniosą koszykarze jej wytwory sam{nawet} do{po} Landshut albo Przeworsk do rynku podczas wcześniej przeważnie Żyd ten „Zwischenhandel " załatwił.

— plan 7b pokazuje podwórze{dwór} ogrodnika i koszykarza. Wielkość i kosmiczny{przestrzenny} liczbę i - zarządzenie domu mieszkalnego z uprawianą stajnią pokazują, jak ten biedny krajowy chałupnik odnośnie do jego kultura mieszkalna nie za bardziej bogatymi chłopami stoi w tyle.

— mały i tylko zweiräumig jest przeciw temu dom tego Leon Rydz ( plan 7c), chałupnika. Przed dwa latami było to jeszcze jedna „Rauchhütte ". Rzutowi poziomemu według{po} jest ten podwórze{dwór} do podwórzy{dworów} haku do liczeń.

Od tych czcionek{typów} domu odmienne formy nie zdarzą się{wydają się} w Gac. Tylko kilka całkiem pojedynczo stojące formy specjalne, które jednak czcionki{typy} przy się nie zmienią, występują. Kilka przydają się{użyteczna} znowu jak w Markowa położenie stoku z, tu jest na przykład przy domu gnojownia poniżej murowanego, przy domu mieszkalnym uprawianej stajniy umieszczone. Inne podwórza{dwory} mądry{wskazać} większa liczba zabudowań gospodarskie na, w ci sposób że konie, bydłu rogate i świnia oddzielony w pojedynczych stajniach umieszczony są ; najwięcej jest posiadacz takiego podwórza{dworu} kupy chłop małorolny, który kraj na przykład przez parcelowanie folwarku dokupić mógł i dodatkowo większy byt przy stajniach albo także szopa potrzebuje.

Ten brak przy placu pod budowę dochodzi się szczególnie na zupełnie od Häusern istniałą łąkę wsi, gdzie to zdarzy się{wydaje się}, że dwa od różnych rodzin równej{tej sam} rodziny zamieszkałe domy tak gęsto stoją, że się Dächer jej domów dotykają.

Pojedyncze budynki szczególnego znaczenia, które w Markowa występują i prawie przy każdym starym podwórzu{dworze} otrzymywany są, jak tę zweigeschossigen pamięć{skład}, potężne domy kieratu i małe wiatraki, znajdujemy my w Gac prawie już nie. żaden podwórze{dwór} posiada więcej pamięć{skład} ; tylko mało domy kieratu zostawiają{pozwalają} przy trzystronny zamkniętych podwórzach{dworach} odkryć się, i w całej wsi Gac istnieje tylko mały wiatrak.

Także około wiązka przy domu mieszkalnym jest wiele bardziej rzadkie zastępowane{reprezentowane}, i młodzi chłopy zupełnie na tym zrzekli się i zostaną przy czystej budowie bloku ; najwyżej kilka stodoły są jeszcze z stojakami budowana. Odpada tak w całym widzieć71 wieś przeciw Markowa, tak musi przecież wyraźnie akcentowany być, że wysokość kulturalna starych form i czysty, pielęgnowany stan deJ dzisiejsze podwórza{dwory} i domy, zarówno chłopów jak ten ubogi krajowy, znacznie przeciw polskim i ukraińskim wsiom otoczenia upatrzy.

My znajdujemy jeszcze zawsze podwórza{dwory} w wielki owocu i ogrodom kwiatowy stojąco, od gęstych ruf{żywopłotów} i starych lip otoczyć, i długo się tam wyciągać budynek na rozległym podwórza{dworu} obszarze świadczyć jeszcze zawsze od zamożności i bogactwa, starego zachowanego budowy wręczenia i wyższym życia roszczeniom jej posiadaczów, którego ubogo przeciw temu pokażące się domy polskich wsi nie chwalić się móc.

D ) geograficzni narodowości stosunki

Skierujemy my nam teraz człowiekowi jak Gestalter osady, tak jest najbardziej ważne pytanie ta po{według} stopie procentowa niemieckiej krwi w mieszkańcy. Nazwy{imiona} dają na najbardziej krótkiej drodze ponad to wiadomość. Ten „Status animarum ", w każdym urzędzie parafialnym prowadzony jest, zostawia{pozwala} udział przez 20—25 niemieckich nazw{imion} przy 100 nazwisku wyliczyć obliczyć. Około trzy ćwierci ćwiartki tych niemieckich nazw{imion} są równi{ci sam} jak w Markowa. Kilka tam zdarzącą się{wydającą się} nazwę{imię} nie powinien jak przykładu dowodzony być : Bemben, Brożbar, Cwykiel, Falta ( od Walenty ), Fren, Giemia, Henclik, Henrycht, Kielb, Nykiel, Majcher, Niemczak ( Niemiec ), Ruper, Ryznar, Stancel, Trojnar, Wencel.

— także w książce ławnika od Gac 1509—l700 42), które polska pisana jest, stopa procentowa niemieckich nazw{imion} bardziej mała jak w tym od Markowa, około równego{tego sam} czasu pochodził z. Wedle wszelkiego prawdopodobieństwa osada już jak mieszać ludową przystawiony była, co tak także z późniejszym założeniem, po{według} zwolnieniu napływu niemieckich osadników, zgadzałby się.

Przy postawieniu bardziej pojedyncze przodkowie i rodziny tablice jest równe przez mieszanie języka niemiecki i Andersnamiger do obserwowania, jak także wyższa udział niemieckich nazw{imion} około przy chłopach albo przy ogrodnikach i chałupnikach poznać nie jest. Zaludnienie Gac jest a więc pod każdym względem mieszane, i rozdzielenie od dziś więcej języka niemieckich o grubym pniu rodzin od obcy ludowego nie istnieje.

Dobry odcisk, który każdy obserwatora od osady Gac według{po} przypatrywanie się sieni{niwy}, wsi, dom i także sposobu{rodzaju} istoty ludzi i my przez badania w Markowa jak w pochodzeniu dzisiejszych mieszkańców od niemieckich osadników poznał, nie odpowiada w Gac przecież stosunkowo małą udział od 20—25° / o. Niemiecki wpływ kulturalny bardziej mocny był i działa a ' Jch dziś no. : h bardziej mocny po{według} jak ten rzeczywiście umiarkowanie krwi uwarunkowany{zależna}.

31) 2. B. Przy Toni Walawender, BibIJografja prac profesora dr. Franciszka Bujaka ( bibliografia prac Prof. Dr. Fr. Bujak ). W : Studia 2 historii spoi. I gosp. Posw. Prof. Dr. Buiakowi ( studia do socjalnego i gospodarczej historii, Prof. Dr. Bujak poświęcać ), Lwów 1931.

32) Wincenty Stys ( a. A. 0. ) jest z języka niemieckiego średniowiecznej Waldhufen wsi Husöw ( Huschau / Hussau ) przy Landshut rodem z.

33) A. Jabtonowski, a. A. 0. Ga « ^ : 1515^ letnio. 23^ tab. 2, una fert., alia vect. Gr. 6.

1589: lan. 27, słyszy. S. Agr. 4, taber. 2, inq.

Paup. 22.

34) W. Stys, a. A. 0., daje S. 169—182 tabele z pięć różnym latom z podziałem wielkości posiadania w dziewięć klasach.

35) Slownik Geograficzny 1881 ( geograficzny leksykon nazwy miejscowości ).

36) F. A. Doubek i H. F. Schmid, a. A. 0., S. 12, Anm. 3, S. 25, Anm. 6.

37) Akta grodzkie i narty godzenia się XIII, S. 314, nr. 4376.

38) 2. B. A. Wackwitz : niemiecka wyspa językowa oparcia Gatsch, Lipsk 1933.

39) W. Stys, a. A. O., S. 21.

40) zaludnienie Gac : 1785= 651, 1860 = = ino ( do{po} W. Stys, a. A. 0., S. 74), 1931= 1713 mieszkaniec,

41) W. Stys, a. A. O., S. 173—183.

42) książka ławnika znajduje się jak charakter pisma w archiwum państwowym w Krakowie. To dotąd jeszcze nie, także w wyruszeniach nie, opublikowane było

Książka..O Galicji Zdjęcia z kresów ..Kresy wschodnie Grzymałów Mapy historyczne Świdnica