Początek książki...O Galicji ...Zdjęcia z kresów ..Mapy historyczne..Kresy wschodnie

Skałat

Słownik Geograficzny KRÓLESTWA POLSKIEGO I INNYCH KRAJÓW SŁOWIAŃSKICH.

Skalat, miasto powiatowe w wschodniej Galicyi, nad rzka Gnila, odl. 30 kim. na pld.-wschód od Tarnopola, dawniej w wojew. ru-skiem, ziemi halickiej, pow Granice: wschód. Horodnica, polud. Krzywe, zachód. Magdalówka, póln. Skalat Stary i Nowoslólka. Obszar dwór. 1459 mr., wlosc. 2207 mr. W 1870 r. 4592 mk.; w 1880 r. w gm. 5477, na obszarze dwór. 225 mk. Rz.-kat, par., w miejscu, dekanat tarnopolski, ery-gowana l632 r. przez Krzysztofora Wiehrow-skiego, miecznika halickiego. Kosciól murowany, poswiecony 1827 r., p. w. N. P. Maryi. W miescie 1657 dusz rz.-kat. Do parafii naleza jeszcze: Bogdanówka (348 dusz), Horodnica (405), Kamionki (40), Kolodziejówka (866), Krzywe (217), Molczanówka (305), Nowoslólka (607), Panasówka (622), Polupa-nówka (819), Poznanka Zgnila (76), Rosocho-waeieo (496), Stary Skalat (1017); ogólem w parafii 7475 rz.-kat., 2553 izrael. Na cmentarzu w S. istnieje murowana kaplica. Gr.-kat. par. w miejscu. Cerkiew Przemienienia Panskiego, 1362 dusz gr.-kat. Dekanat ska-lacki gr.-kat. obejmuje 29 parafii, a mianowicie: Borki Male, Bueyki, Illibów, Grzyma-lów, Dubkowce, Zerebki Wielkie, Zielona, Iwanówka, Ilawczc, Kalaharówka, Kamionki, Kaczanówka, Kokoszynce, Kolodziejówka, Krasne, Krzywe, Luka Mala, Okno, Orzechowiec, Ostapie, Poznanka Gnila, Rozyska, Skalat, Skalat Stary, Sorocko, Staromiejszezy-zna, Touste, Turówka, Chmieliska. Ogólem 37,290 dusz. W miescie znajduje sie szkola etatowa me.zka 4 klas., kasa pozycz, gminna z kapit. 3688 zlr. Szpital dla kilku ubogich w Skalacie zalozony 1734 r. przez Anne z Lanckoronskich Kalinowska, byla wlascicielke panstwa skalackiego. Majatek zakladowy 1150 zlr. w. a. Dochód z 1886 r. 46 zlr. w. a.

Nad stawem istnieje zamek, który, wedle Hipolita Stupnickiego, w XVI w. byl wystawiony, teraz jeszcze istnieja obronne waly i fosy, oraz brama wjazdowa murowana, której szczyt zdobia trzy figury z kamienia. Wewnatrz walów stal dom mieszkalny; obecni wlasciciele postawili tu piekny i obszerny dom murowany, a tuz pod zamkiem, prawie w jego fosie, budynek murowany pietrowy, w którym miesci sie starostwo, sad powiat, i inne urzedy. Kuropatnicki w Geografii Galicyi z 1786 r. podaje, iz S. nalezal do Tarlów z Szczekarzewic. Potem przeszedl caly klucz w posiadanie ks. Poniatowskich, a przed laty 20 sprzedal ks. Poniatowski, zamieszkaly we Wloszech, majatek ten izraelicie Suesskind Rosenstockowi, którego synowie sa obecnie wlascicielami tych dóbr.

Wedle sprawozdania izby handl.-przcmyslowej za 1881-1885 r. bylo w miescie: handlarzy ryb 2, mosiezn. 2, kolodz. 2, zegarm. 2, fabryka gipsu 1, garnc. 3, bcdn. 6, szewców 53, waciarzy 2, powrozn. ], tkaczy i drukarzy 4j trebowelskim. 'kusnierzy 10, krawców 2, balwierzy i chirurgów 4, fryzyerow 2, handlarz ksiazkami l, piekarzy 3, mlynarz l, rzezn. wieprzowych 31, piwowarów 4, gorzelnik, aptekarz, akuszerok 3, olejarzy 4, mydlarzy 3, szklarzy 5, kowali 20, kotlarzy 2, murarzy 3, kominiarz, slusa-szy 2, blacharzy 2, stolarzy 9, muzykant^ handlarzy: zelazem 2, zbozem 30, przedza lOj drzewem 2, kupców 2, kramarzy 19, handlujacych: skórami 7, plótnem 2, maka 6, konmi 6, sola 6, kupców towarów lokciowych 8, kramów korzennych 7, kupców sukna 3, handlarzy: bydlem 7, smarowidlem 2, szynkarz wt» i, handlarz welna, spekulantów 4, faktorów 3, wozniców 2, oberzysta, szynkarzy 99. Miescina blotnista, zaludniona przez zydów, przedmiescia zamieszkuja rolnicy, nierózniacy si<} od wloscian. Ulice i place, z wyjatkiem goscinca, niebrukowane; w rynku mozna w slotna jesien lub na wiosne topic sia w blocie, nie ma porzadnego zajazdu ani restauracyi.

Skalacki powiat zajmuje wschodni kraniec Galicyi; graniczy na wschód z gub. podolska, na pld. z pow. husiatynskim, na zacb. z pow, trembowelskim i tarnopolskim, na pln. z pow. zbaraskim, obejmuje 8"327 miryam. kwadr., ma 73,692 mk. w 62 osadach i 60 gminach katastr.^, 2 sady pow. w Skalacie i Grzyma-lowie. Srodkiem powiatu, w kierunku z pln.-zachodu ku pld.-wschodowi, przechodzi pasmo wynioslosci, zwanych Miodobory", niewysokie ale skaliste i strome. Glówny ich grzbiet porosly lasem, pojedyncze skalki wapienne malowniczo sie przedstawiaja, przypominajac zdala ruiny zamków i obronne mury.

Okrag sadowy Grzymalów obejmuje 30 gmin z 28,533 mk., 25 obszarów dwór. z 2344 mk., ogólem 30,877 mk.; okrag sad. Skalat obejmuje 30 gmin (38,726 mk.), 28 obszarów dwór. (4089 mk.), razem 42,815 mk.

Rzym.-katol. parafie w powiecie naleza do dekanatu tarnopolskiego i trembowelskiego.

Do tarnopolskiego wchodza: Kaczanówka, par. erygo-wana 1792 r. przez Izabele ks. Lubomirska, kosciól murów., poswiecony 1827 r., p. w. sw. Michala archan., dusz 4971 rz.-kat. i 600 izrael.; Skalat; Haluszczynce; Tarnoruda, pierwotna fundacya 1643 r. przez Katarzyne z Szembeków Sieniawska, kosciól murowany z 1816 r., p. w. sw. Stanislawa, dusz rz.-kat. 1703, izrael. 496.

Do dek. trembowelskiego naleza: Grzymalów (z 1609 r.) i Touste (z 1715 r.).

W lasach nalezacych do dóbr Rasztowee znajduje sie nad urwistym brzegiem Zbrucz pustelnia i kaplica w skale -wykuta, w której czasami odprawiana bywa msza swieta. Gr.-Itatol.

dekanat skalacki, dyec, lwowska, obejmuje 29 parafii: Borki Male, Bueyki, Hlibów, Grzymalów, Dubkowce, Zerebki Wielkie, Zielona, Iwanówka, Ilawcze, Kalaharówka, Kamionki, Kaczanowka, Kokoszynce, Kolodzie-jówka, Krasne, Krzywe, Luka Mala, Okao, Orzechowiec, Ostapie, Poznanka Gnila, Rozy-ska, Skalat miasto, Skalat Stary, Sorocko, Staromiejszczyzna, Touste, Turówka, Chmie-liska. Szkoly: etatowe mezkie: 4-klasowa w Skalacie; 2-klas. w Grzymalowie, Kacza-nówce, Kolodziejówce, Orzechowcu, Podwo-loczyskach, loustera, Krasnem, Oknie i Za-dnieszówce; 1-klas.: Borki Male, Dorofiówka, Haluszczynce, Hlibów, Horodnica, Iwanówka, Kalaharówka, Kokoszynce, Luka Mala, Ostapie, Panasówka, Poznanka Gnila, Poznanka Hetmanska, Rasztowce, Sorocko, Staromiejszczyzna, Supranówka, Turówka, Zerebki Kró-likowskie, Zielona, Zarubince; filialne: Fa-szczówka, Krzywe, Myslowa, Rozyska, Sadzawki, Soroka.

Kasy pozyczkowe istnieja we wszystkich gminach. Najbogatsza w Ka-czanówce ma 12043 zlr., 9 kas ma od 4000 do 6000 zlr., najubozsza w Kokoszyncach ma 344 zlr. Drogi bite: krajowe: a) z Kamionek przez Zadnieszówke do Podwoloczysk 17*68 kim.;

b) z Panasówki przez Kolodziej ó wke, Skalat, Krzywe, Zarubince, Podlesie,. Grzymalów, Mazurówke, do Eleonorówki 28 kim.

Powiatowa z Podwoloczysk przez Orzechowiec, Rozyska, Turówke ku Grzymalowowi. Wzdluz pólnocnej granicy powiatu przechodzi kolej zelazna Karola Ludwika, jednakze dopiero nad sama granica Galicyi wchodzi do niego i ma stacye w Podwoloczyskach.

Przemysl nie bardzo rozwiniety, przedstawiaja nastepujace zaklady: dwie fabryki albuminu w Podwoloczyskach (Leona Defera i Wiktora Ferbera); browary piwne: w Chmieliskach Izajasza Rosenstocka, Hlibowie Szczesnego hr. Koziebrodzkiego, Krasnem Antoniego Ce-gleckiego, Mazurówce spadkob. Leonarda hr. Pininskiego; gorzelnie: Chmieliska., Hlibów, Kaczanowka spadkob, Jana Czarnookiego, Kamionki Aby Ebermana, Kokoszynce Czesia -wa Kozlowieckiego, Kolodziejówka Eustachego Zagórskiego, Krzywe Waclawa hr. Ba-worowskiego, Mazurówka, Nowosiólka Suess-mana Rosenstocka, Okno Wladyslawa hr. Fodorowieza, Orzechowiec Witolda Zawadzkiego, Ostapie Augusta barona Romaszkana, Skalat dra Maurycego Rosenstocko., Sorocko Michala hr. Baworowskiego, Wolica Izaaka Kimmelmanna; tartak w Grzymalowio spadkob. Leonarda hr. Pininskiego; gorzelnie parowe: Chmieliska dra M. Rosenstocka, Nowosiólka, Hilika Morgensterna, Ostapie Augusta bar. Romaszkana, Skalat Maurycego i Bernarda Rosenstocków;

mlyn parowy w Grzymalowie, spadkob. Leonarda hr. Pininskiego. Wiatraki sa w gminach: Polupanówka i Skalat. Cegielnia w AVolicy.

Wedle sprawozdania izby handl -przemysl, w Brodach za 1881 do 1885 r. znajdowali sie w powiecie przemyslowcy: aptekarzy 3, piekarzy 3, balwierzy i chirurgów 8, budowniczych 4, wlascicieli browarów 3, wlasc. gorzeln 18, handlarzy gorzalka 6, szynkarzy 240, introligator, handlarz zelazem, bednarzy 5, handl. rybami 4, rzezników1 16, fryzyerów 2, wozniców 12, handl. przedziwem 12, garbarzy 32, oberzystów 4, mo-siezników 4, handl. towarami mieszanemi 2, kupców zboza 5, szklarzy 8, dzierzawców dóbr i spekulantów 28, akuszerek 10, handl. drzewem 12, podkuwaezy koni 17, kawiarz, palacych wapno, cegly i gips 14, kramarzy 16, handlarz koralami, kotlarz, kusnierzy 24, handl. towarami krótkiemi 2, plótnem l, skórami 3, faktorów 2, murarzy 13, maczarz-, wlascicieli mlynów 27, dzierzawców mlynów 20, mielników 4, sprzedajacy nafte, wyciskajacych i sprzedajacych olej 10, handlujacy kamfina, kupców konskich 15, dzierzawców propinacyi 45, kominiarzy 5, handl. produktami surowemi i zbozem 62, handlarz plótnem na wory, handlarzy sola 9, slusarzy 3, kowali 2, krawców 34, szewców ?, handl, towarami lokciowemi 35, mydlarzy 5, powro-znik, spedytorów i komisyonierów 3, blacharzy 4, handl. kolonial. towarami l, mazia 4, stolarzy 2, garncarzy i handl. naczyniem 14, tandeciarz, handl. suknem 4, zegarmistrzów 4, handlarzy bydlem 16, smarowidlem do wozów 4, kolodziejów 4, tkaczy 8, wekslarzy 6, handlarzy i szynkarzy wina 19, handlarzy welna 2, ciesli 4. Kolej zelazna Karola Ludwika dotyka póln. granicy powiatu, przechodzac ze stacyi Bogdanówka przez Rosochowaciec, Su-pranówke, Zadnieszówke do st. w Podwoloczyskach na granicy Galicyi i gub. podolskiej, gdzie jest urzad celny II klasy.

Tedy przechodza bardzo znaczne transporta zboza i surowych plodów z Rossyi do Austryi, oraz towarów z zachodu do Rossyi; od kilku lat, to jest od czasu ustanowienia wysokich cel ochronnych transporta te bardzo sie zmniejszyly. Pszenicy przewieziono tedy z Rossyi do Austryi w 1881 r. 10,630,900 klgr., w r. 1885 tylko 748 klgr.; jaj w 1881 r._161,500 klgr., w 1885 r. 21 klgr.; z Austryi zas do Rossyi przewieziono kwasu solnego 998,210 klgr., w latach zas 1883, 1884 i 1885 ani jednego kilogramu; soli w 1882 r. 2,273,712 klgr., w nastepnych latach ani jednego; zelaza w sztabach w 1882 r. 48,692 klgr., w latach 1883 do 1885 ani jednego; wód mine-ralnych w 1882 r. 13,050 klgr., w nastepnych latach nie; towarów zelaznych i stalowych w 1882 r. 89,190 klgr., do 1885 r. ani jednego; worków na zboze w 1881 r. 21,600 a w 1882 r. 139,243 klgr., w nastepnych latach do 1885 wlacznie ani jednego; towarów plóciennych w 1882 r. 81,674 klgr., w nastepnych ani jednego; tkanin jutowych w 1882 r. 89,364 klgr., w nastepnych latach ani jednego; wyrobów szklanych w 1882 r. 733,349 klgr.; kamieni do ostrzenia w 1881 r. 89,800 a w 1882 r. 274,900 klgr.; wyrobów kamieniarskich w 1882 r. 46,224 kilogram, a tych wszystkich towarów w nastepnych latach do 1885 r. wlacznie ani jednego kilogramu; gospodarskich maszyn wywieziono z Austryi do Eossyi w 1882 r. 367,459 klgr. a w nastepnych latach ani jednego i t. d.

Glebe w powiecie stanowi podolski czarnoziem, czescia na wapiennym, czescia na gliniastym podkladzie, ztad wszelkie gatunki zboza sie udaja, lecz klimat, szczególniej od gór Midobor-skich, dosc ostry, tak ze kukurydza i tytun nie wytrzymuja go. Glówna rzeka jest Zbrucz, inne sa jego doplywami. Najwazniejszy z nich Gnila, plynie przez Skalat, Grzymalów i Touste i formuje stawy w tych miasteczkach, równie jak w Nowosiolkach, Zarubincach, Lezanówce, Borkach Malych i Rasztowcach. Przeplywa on prawie caly powiat z póln.-za-chodu ku polud. wschodowi i pod Trybuchowcami w pow. sniatynskim uchodzi do Zbrucza. Reszta potoków zwykle nazwisk nie posiada; kazda wies lezy nad potokiem.

Oprócz gorzeln i browarów jest wielki mlyn parowy w Grzymalowie, wlasnosc hr. Pininskich. W Toustem jest szkola kolodziejstwa i garncarstwa, a w niektórych miejscowosciach wloscianie wyrabiaja wzorzyste dywaniki z owczej welny, zwane kilimkami. B. fi.

Początek