Pocz±tek ksi±żki...O Galicji ...Zdjęcia z kresów ..Mapy historyczne..Kresy wschodnie

Pocz±tek

Zbaraż

Słownik Geograficzny KRÓLESTWA POLSKIEGO I INNYCH KRAJÓW SŁOWIAŃSKICH.


Zbaraz 1.) miasto powiatowe w Galicyi wschodniej, miedzy 49° 37' a 49° 42' pln. szer. 43° 25' a 43° 31' wsch. dlug. od F. Na pln.-wsch. leza Bazarzynce, Tarasówka i Lubianki Nizsze, na pld.-wsch. Kretowce, Hrycówce i Stryjówka, na pld. Walachówka i Zarudzie, na zaeh. Czerniechowce, Zbaraz Stary i Zaluze, na pln.-zaeh. Zaluze. Przez miasto plynie Gniezna, dopl. Seretu.

W jej dolinie leza zabudowania miejskie, na pln.-zaeh. od nich przedmiescie Zaluzeekie, na pld.-wsch. przedm. Przegrodzfcie, a na pld. przedm. Tarnopolskie. Wlasn. wieksza ma roli or. 134, lak i ogr. 40, past. 5 mr.; wl. mn. roli or. 3047, lak i ogr. 362, past. 139, lasu 67 mr. W r. 1890 bylo 8785 mk. (2992 rz.-kat., 2161 gr.-kat, 3632 izr.; 2225 Rus., 6532 Poi., 13 Niem.). Par. rz.-kat. w miejscu, dek. tarnopolski, archidyec. lwowska. Rok zalozenia parafii niewiadomy (1627?). Z odnowienia dotacyi, dokonanego okolo r. 1726 przez Józefa na Potoku Potockiego, woj. kijowskiego, o-kazuje sie, ze parafia ta istniala juz na wiele lat przedtem. Do par. naleza wsi: Bazarzynce, Czerniehowee, Dobromirka, Gleboezek, Hrycówce, Huszczanki, Jaeowce, Kapuscince, Kleba-nówka, Korszylówka, Krasnosielee, Kretowee, Lisieczynce, Lubianki Nizsze i Wyzsze, Lozów-ka, Obodówka, Ohrymowee, Roznoszynce, Sie-niachówka, Sieniawa, Stary Zbaraz, Stryjówka, Suchowce, Supranówka, Szyly, Szelpaki, Tarasówka, Terpilówka, Walachówka, Werniaki, Zaluze, Zarudzie z Maksymówka i Zarudeczko.

Kosciola parafialnego nie ma, a do uzytku sluzy kosciól bernardynów, do których nalezy parafia. Klasztor bernardynski zalozyl tu Jerzy ks. Zbaraski w r. 1627. Po zniszczeniu klasztoru przez Turków w r. 1675, odnowil go Stanislaw Potocki, wojew. kijowski (ob. Baracz „Pamietnik zakonu oo. bernardynów w Polsce", Lwów, 1874, str. 384). Par. gr.-kat. w miejscu, dek. zbarazki. Do par. naleza Bazarzynce i Tarasówka. Cerkiew paraf., p. w. Zmartwychwstania Chr. P., poswiecona po odnowieniu, dokonanem za staraniem proboszcza ks. Kosteckiego, dnia 20 wrzesn. 1879 r. przez arcyb. Sembratowi-eza. Oprócz tego jest jeszcze cerkiew filialna. Do dekanatu zbaraskiego naleza parafie: Bogda-nówka, Czerniechowce, Czernielów Ruski, Do-browody, Hnilice Wielkie, Huszczanki, Iwan-czany, Klebanówka, Koszlaki, Krasnosielee, Kujdance, Lubianki Wyzne, Medyn, Nowe Siolo, Palczynce, Sieniawa, Skoryki, Stehnikowce, Stryjówka, Stupki, Supronówka, Szelpaki, Szyly, Terpilówka, Toki, Zarubince i Zbaraz Stary. Niegdys byl w Z. klasztor bazylianów. Zalozyli go ks. Zbarascy, a zniesiony zostal r. 1786 (ob. Rkp. w bibliot. Ossol., Nr. 1087, str. 251, i Nr 2074 p. t. „Ksiega historyi klasztoru zbaraskiego sw. Bazylego"). Z. jest siedziba starostwa, sadu powiatowego, rady powiatowej,! urzedu poczt, i tel. Ma szkole etatowa 5-klaso-wa mezka i etat. 5-klas. zenska.

Stan czynny majatku miejskiego wynosi 79092 zlr., bierny 8928 z!r. Dochodu bylo w 1895 r. 11720 zlr. Kasa pozyczk. gm. ma kapitalu 7220 zlr.

Kroniki ruskie wzmiankujac o popieraniu Daniela Bomanowieza na tron halicki przez Leszka Bialego wymieniaja obok Trebowli i Zbaraz w licz bie grodów, pod któremi toczyly sie walki w latach 1211 do 1213. Stryj kowski twierdzi, iz Witold zagarnawszy ksiestwo siewierskie, dal za to ks. Dymitrowi Korybutowi pewne zamki na Wolyniu a w liczbie takowych i Zbaraz, w r. 1393. Kazimierz Jagiellonezyk jako w. ks. litewski nadaje Z. r. 1442 dnia 11 stycznia Deniskowi Mukosiejewiczowi we wladanie dozywotnie.

Paproeki, Stryjkowski i Twardowski w „Legaeyi" wywodza Zbaraskich z ksiazecego rodu Korybutów, potomków Olgierda, wladaja cych na ks. siewierskiem. Jest to pózniejszy, falszywy wywód. Protoplasta rodu byl kniaz Wasil Nieswicki, którego Bartoszewicz wywodzi z Nieswieza pod Luckiem. Akt z r. 1461 zwie go „kniaz Neswizski". Juz w r, 1434 Zbaraz nalezal do kniazia Fedki Nieswiekiego. J. Wolff (Kniaziowie litewsko-ruscy, str. 606 nast.) takze przechyla sie ku wolynskiemu pochodzeniu rodu i mimo pisowni aktu z r. 1461 nie wywodzi ich z Nieswiza a z Nieswieza.

W r, 1463 po smierci Wasila, synowie jego: „knia-ziowie Wasil, Semen i Soltan Wasilewicze, oj-czyee i dziedzice Zbarazscy" czynia dzial, na mocy którego Wasil otrzymal Zbaraz i siola Jankowee i Iwaczów Dolny, Semen Koloden siola: Czernehów, Iwaczów Górny, zas Soltan dwór Horodek i siola: dwa Wisznewcy, Oleksi-niec a nadto Maniów Nowy i Stary z siolami po matce ich, które to dobra ma w dozywociu" Najmlodszy Soltan zmarl juz okolo r. 1472 Drugi z braci Semen nabyl w r. 1461 za 30C kóp groszy Równo z siolami w pow. luckim tytuluje sie „kniaz NJeswizski". WT akcie dzia lu z 1463 r. i w dok. z r. 1470 zwie sie knia ziem „Zbarazskim".

Po smierci Soltana, Seme bierze Maniów i Lopuszne a synowiec jego Mi chal (syn Wasila) dostaje Wiszniowiec. Seme umiera przed l kwiet. 14.81 jako starosta krze mieniecki. Pozostala wdowa tytuluje sie knia ziowa rówienska a 'córka Anastazya wychod: za kn. Semena Holszanskiego. Najstarszy z synów kn. Wasila, Wasil Wasilewiez Zbarazski umarl przed r. 1475. Za niego to Zbaraz zostal spalony przez Tatarów w r. 1474. Zona dostala sie do niewoli a dwaj synowie i dwie córki uszli. Zamek splonal. Dlugosz zwie kniazia „Iwan". Fakt ten opowiadaja tez Kromer i Bielski z pewnemi róznicami w szczególach. Pozostali po Wasilu synowie dali poczatek trzem moznym rodom.

Od Michala poszli Wisniowiecy, Semen ciagnie dalej ród Zbaraskich a od 'edora pójda Poryccy i Woronieecy. Syn Semena Andrzej, zonaty z Anna Herburtówna, zo-tawil pieciu synów, z których Jerzy (Jurij) w r. 1570 wlada czwarta czescia Zbaraza i w tem zamku spisuje r. 1580 swój testament, rugi syn Stefan, wojewoda witebski (w r. .555), zonaty powtórnie z kn. Mscislawska a po az trzeci z Dorota Firlejówna, zalozyciel zamku i miasta Surazu, trzeci Mikolaj, starosta krzemieniecki, zonaty z Hanna Deszpotówna, wdowa po Andrzeju Sanguszkowiezu, umierajac w r. 1574 zostawia caly majatek, starostwo i 3000 kóp grosza na Krzemiencu, synowi Januszowi, który jako dzielny wojownik zaslynie z czynów rycerskich w bojach z Tatarami i zostanie wojewoda braclawskim a obok krzemienieckiego otrzyma starostwo pinskie. Umierajac w r. 1608, z zony Anny Czetwertynsklej zostawia synów: Jerzego i Krzysztofa. Krzysztof mlodszy, ststa krzemieniecki, koniuszy kor., glosny ze swego poselstwa do Konstantynopola w 1622 i 1623 r., opiewany przez Twardow-skiego, umrze 1627 r.

Starszy Jerzy, kasztelan krakowski, zejdzie ze swiata w r. 1631 w Krakowie. Obaj pochowani w tem miescie, w kosciele sw. Trójcy. Zmarli bezzenni. Na nich zakonczyl sie ród Zbaraskich. Jerzy rozszerzyl fortyfikaeye Zbaraza i zalozyl w miescie klasztor bernardynów, tudziez kosciól sw. Jerzego w r. 1627. Po Zbaraskich przeszedl Z. w r. 1631 w posiadanie ich siostrzenca Janusza Wisniowieckiego (t 1636), a nastepnie na syna jego Dymitra, kaszt, krak., hetmana w. kor. (t 1682). Obaj mieszkali najczesciej w zamku zbaraskim. Dymitr zwlaszcza opatrzyl go we wszystkie potrzeby wojenne i urzadzil wspaniale. Za jego tez dziedzictwa odegral zamek kilkakrotnie glosna role dziejowa. Kiedy po klesce pilawieekiej 1648 r. poploch ogarnal wszystkich, pozostal sie zamek bez obrony „mimo walów z sieczonych kamieni, na trzy kopie wysokich", mimo „nowych koszów, flanków, parapetów i dzial piecdziesieciu". Ghmielnicki zajal go bez wystrzalu, „a jakie tam zastal sprzety i dostatki" (wola Twardowski w poemacie „Wojna domowa z Kozaki i Tatary", Kalisz, 1681, str. 36).

Natomiast w r. 1649, w czasie pamietnego oblezenia tu obozu polskiego, zamek stanowil glówny punkt oparcia i czolo obrony. Bronili wtedy zamku: Stanislaw Lanckoronski, Mikolaj Ostroróg, Sieniawski i obaj Sobiescy, Marek i Jan (Twardowski, 1. c., str. 62). O bohaterska wytrwalosc obronców w ciagu miesiecznego oblezenia rozbily sie wysilki Chinielmekiego. Silne fortyfifcaeye zamku, nieustannym ogniem dzialowym dotkliwe wyrzadzaly straty w szeregach kozackich (ob. „Oblezenie Zbaraza i pokój pod Zborowem" w szkicach hist. L. Kubali, Lwów, 1880 r. - „Dyaryusz zbaraskiego oblezenia 1649 r.", Rkp. j w Bib. Jagiell., 5, EE, III, l, str. 861. - „Historya prawdziwa Bohdana Chmielnickiego gdy byl pod Zbarazem i Zborowem", ze starego re-kop. w „Pamiatkach historycznych" Zielinskie-go, 1841, str." 40 do 74).

Ulryk Werdum, podrózujacy po Polsce w r. 1670 do 1672, pisze: „Zbaraz jest to miasto z tytulem ksiestwa i nalezy do ks. Dymitra Wisniowieekiego. Nowy Zbaraz lezy w równinie przy wielkiem lesie; Stary Zbaraz na górze, o male pól mili od tamtego. Jest to piekny kasztel z bialych kamieni wysoko wybudowany. Nowy Zbaraz zas w samym poczatku kozackiej rebelii spustoszono. Nic z niego nie pozostalo, prócz wielkich ruderów, które juz z daleka blyszcza wielka swa bialoscia" (Liske, Cudzoziemcy w Polsce, str. 158).

Druga pamietna katastrofe przeszedl zamek w r. 1675 (2 sierpnia), w którym zostal zdobyty przez Turków pod Ibrahimem Szyszma-nem „tak marnie, jak nigdy marniej byc nie moglo", pisal Sobieski do zony. „Bylo w nim ludzi sluzalych sta z pelna, ostatek chlopstwa moc wielka, prawie wszystka tam czesc kraju wolynskiego, pod piec tysiecy. Ci tedy chlopi, ze im zal bylo chalup, chcieli i miasta bronic. Nieprzyjaciel mocno natarl na miasto i zapalil. Co zylo w tym ogniu do zamku uchodzilo, lecz Turcy z Orda oderzneli ich w pól od zamku i z nimi wespól az pod sama podpadli brame. Gdy dwa szturmy stracili, chlopi drudzy, co w zamku byli, buntowac sie i biala choragiew wywieszac poczeli, tuszac, iz im sfolguja, gdy sie poddadza. Co zobaczywszy kapitan pana generala Kackiego, niejaki Desotel, Francuz z Pikard, który tam byl komenderowany z 60 ludzi wegierskich dragonów, oprócz pacholków, niechcial im tego pozwalac, chcac sie bronic.

Chlopi tedy rzucili sie na komendanta, i zwiazanego wydali nieprzyjacielowi, a zamek dobrowolnie otworzyli, w którym bylo dzial 30. Na eo Turcy nie respektujac wszystkich wyscinali, zamek prochami zrujnowali, a miasto spalili. Zostalo kilkaset ludzi eo wyborniejszej plci bialej i mlodziezy, wszystko w niewole poszlo (Listy Jana Sobieskiego, wyd. A. Helcla, str. 268).

Ks. Dymitr Wisniowiecki odrestaurowal zamek na nowo i tak on jak i jego nastepcy utrzymywali go w stanie obrony. Dzieki temu wytrzymal oblezenie w r. 1734 (ks. 8. Baracz „Pamietnik dziejów Polski", Lwów, 1885, str. 263). Po smierci ostatniego z ksiazat Wisniowieekich, Michala, wojew. wilen. (f 1774), przeszedl Z. wraz z dobrami w dom Potockich po dlugich prawnych sporach. Utrzymywal sie w calosci do poczatku obecnego wieku.

Okolo r. 1833 urzadzono w zamku cukrownie, która po kilku latach upadla (ob. rRozmaitosci", Lwów, 1833, Nr 14). W ogólnych zarysach zachowal sie zamek dotad prawie w calosci, lecz zaniedbany i opustoszaly. Lezy we wschodniej stronie miasta, na plaskim grzbiecie wynioslych wzgórzy, urywajacych sie stroma sciana ku miastu, a pochylajacych sie lekko ku poludniowi. Opis podaje Czolowski („Dawne zamki i twierdze na Rusi halickiej", w Tece konserwatorskiej, Lwów, 1892, str. 123). Trzy kilometry na zachód od zamka wznosza sie w starym Zbarazu ruiny drugiego, nierównie starszego. Leza one na stromej krawedzi wynioslej, skalistej góry. Ksztalty tego zamku odtworzyc trudno, zniszczony bowiem do fundamentów. Zachowaly sie tylko resztki scian od przepasci i czesc bramy wjazdowej (Czolowski, 1. c., str. 124 nn.). W zbiorze Pawlikowskiego we Lwowie znajduje sie widok zamku zbaraskiego (Nr 5613 i 5614); ob. takze Lwowianin, 1841, str. 169).

Co do obszaru dóbr zbaraskich ob. Wolyn (t. XIII, 927). Zbaraski powiat (mapa Kummersberga, karta 23, 24, 34;-szt. gen. Z. 6, C. 33, Z. 7, C. 33 i 34) lezy miedzy 49° 31' 15" a 49° 47' 15" pln. szer. i miedzy 43° 15' a 43° 57'wsch. dlug. od P. Na pld. lezy pow. skalacki i tarnopol-ski, na zach. tarnopolski i brodzki, na pln. i wsch. pow. krzemieniecki. Zbaraz lezy w zach. stronie powiatu. Najdalszy kraniec wschodni (wsch. granica Toków) oddalony jest od Z. w prostej limii 35 kim.; kraniec pld. (konczyna Romanowego Siola) 15 kim.; pln.-zaeh. (konczyna Iwanczan) 22 kim.; kraniec pln. (konczyna Zarudeczka) 11 kim.

Na pln. granicy powiatu leza wsi (od zach. ku wsch.): Iwanezany, Kobyla, Kurniki, Dobrowody, Netreba, Nowiki, Zaluze. Bazarzynce, Tarasówka, Krasnosielce, Kapuscinee, Zarudeczko, Siemiakówka, Sieniawa, Szyly, Lisieczynce, Hnilice Wielkie, Ko-szlaki i Toki. Na granicy wsch. leza (od pln. ku pld.): Palczynce, Toki, Worobijówka i Prosówce. Obszar powiatu obejmuje 8'5456 miriame-trów kw. Gmin katastralnych jest 62 (24 w o-brebie sadu pow. Nowosiolo, a 38 w obrebie sadu pow. Zbaraza); obszarów dworskich 60 (24 wobr. sadu pow. Nowesiolo,a36 w obrebie sadu pow. Zbaraz).

W obrebie sadu pow. w Nowem-siole leza wsi: Bogdanówka, Dobromirka, Hnilice Male, Hnilice Wielkie, Holoszynee, Holotki, Huszezanki, Jacowce, Klebanówka, Klimkowce, Korszylówka, Koszlaki, Koziary, Lozówka, Me-dyn, Nowesiolo, Obodówka, Palczynce, Pien-kowee, Prosówce, Skoryki, Terpilówka, Toki, Worobijówka (najludniejsze z nich: Koszlaki 2310 mk., Toki 2246 mk., Bogdanówka 2030 mk., najmniejsza Obodówka 3Ł4 mk.). W obrebie sadu powiat. Zbaraza lezy miasto Zbaraz i wsi: Bazarzynce, Berezowica Mala, Czernichow-ee, Czumale, Dobrowody, Hluboczek Maly, Hry-cowee, Iwanezany, Iwaszkowce, Kapuscinee, Kobyla, Krasnosielce, Kretowce, Kujdance, Kurniki, Lesieczynce, Lubianki Nizsze, Lubianki Wyzsze, Netreba, Nowiki, Oehrymowee, Opry-lowee, Bomanowe Siolo, Roznoszynce, Sienia-chówka, Sieaiawa, Stryjówka, Suehowce, Szel-paki, Szyly, Tarasówka, Walaehówka, Zaluze, Zarubince, Zarudeczko, Zarudzie i Zbaraz Stary (najladniejsza z nich: Czerniehowee 2320 mk., najmniejsza Zarudeezko 166 mk,).

Caly powiat lezy w dorzeczu Dniestru za posrednictwem jego doplywów: Gniezny (doplywu Seretu) Zbrucza. Zachodnia czesc powiatu lezy w do-

Sieniawa, Skoryki, Szelpaki, Szyly, Terpildiwka, Worobijówka, Zarudzie i Zbaraz Stary). Ze wzgledu na jezyk bylo 25 z jez. wykl. rusln-skim, 9 szkól z jezykiem wykladowym polskim i 2 mieszane co do jezyka. Ilosc dzieci obowiazanych do uczeszczania na nauke codzienna (od 6 do 12 lat) wynosila w 1894/5 roku szkolnym 7906, uczeszczalo zas 5130; ilosc dzieci obowiazanych do uczeszczania na nauke dopelniarzeczu Gniezny, wschodnia w dorzeczu Zbrucza. Gniezna powstaje z polaczenia sie pod Zbarazem dwóch strug, z których jedna plynie od pln. z Krasnosielee, a druga od wseh. z Lubianek. Tak utworzony potok tworzy w Bazarzyn-cach staw, a wyplynawszy ze stawu dazy przez Zbaraz, w Zaluzku zwraca sie na pld. i spieszy przez Zbaraz Stary, Czernichów i Oehrymowee do Czernilowa Mazowieckiego (w pow. tarno-polskim).

W obrebie pow. zbaraskiego przyjmuje Gaiezaa od lew. brz. male strugi, jak np. pot. Kubanie (w Czerniehowie) i drugi, znaczniejszy w Oehrymoweach (nadplywajacy od Kretowiec). W granicy powiatu powstaje tez lewoboczny doplyw Gniezuy, pot. Budka. Wpln.-zaeh. stronie powiatu powstaje prawoboezny doplyw Gniezny, pot. Hnizdeczna. Tworzy sie on w Kurnikach z dwóch potoków: Berezowskie-go i Kobyleckiego i plynie na pld.-wseh. przez Dobrowody, Ozumale, Oprylowee i wzdluz granicy Dubowiee i Iwaszkowiec do Steehuikowiec (w pow. tarnopolskim). Zbrucz plynie wzdluz wschód, granicy powiatu. Do niego wpadaja w obrebie powiatu z praw. boku male strugi, z których znaczniejsza pot. Walezek (zwany w dolnym biegu Mlynskim). Do Zbrucza podaza takze z praw. brzegu Samiec al. Samee.

W r. 1890 bylo w powiecie 10996 dm., 66722 mk., a mianowicie 4067 dm., 24625 mk. w obrebie sadu pow. Nowesiolo, a 6929 dm., 42097 mk. w obrebie sadu pow. Zbaraz. Wedlug plci bylo 32933 plei mezkiej, a 33789 plci zenskiej. Wedle wyznania bylo 41714 gr.-kat., 19080 rz.-kat., 5898 izr., 30 in. wyzn. Jezyka rusin-skiego uzywalo 45112, polskiego 20249, niemieckiego 1300 mk. Od lipca 1888 tworzy powiat osobny okrag szkolny, którego Bada i inspektor szkolny okregowy maja siedzibe w Zbarazu. Inspektorowi temu podlega takze okrag zaleszezycki (który od l wrzesnia 1896 r. otrzyma osobnego inspektora). W powiecie istnieje obecnie, oprócz 5-klasowej szkoly mezkiej i zenskiej, 5 szkól dwuklasowyeh (Czerniehowee, Koszlaki, Stryjówka, Toki i Zaluze) i 29 jedno-klasowyeh (Berezowica Mala, Bogdanówka, Do-bromirka, Dobrowody, Hniliee Wielkie, Hnilicz-ki, Jacowee, Klebanówka, Korszylówka, Kozia-ry, Krasnosielee, Kujdance, Lisieczynce, Lubianki Nizne i Wyzne, Lozówka, Medyn, Nowesiolo, Oehrymowice, Palczynee, Bomaaowesiolo, jaea wynosila 2661, a uczeszczalo 1115. Kas pozyczkowych gminnych bylo w powiecie 48.

Kolej zelazna przebiega pld. kraniec powiatu. Wchodzi ona tu z pow. tarnopolskiego do Kuj-daniee, idzie przez Stryjówke, Maksymówke (staeya), Bogdanówke (stacya) i wchodzi do Kamionki w pow. skalackim. 2.) Z. Stary, ws, pow. zbaraski, tuz na zach. od sadu pow. i urz. poez. w Zbarazu, Na pln. leza Zarubince i Zaluze, na wseh. Zbaraz, na pld. Czerniehowee, na zach. Iwaszkowee. Wseh. czesc obszaru przeplywa Gniezna.

W jej dolinie leza zabudowania wiejskie. Na pld. wznosi sie Wasylinska góra do 407 mt. Wlasn. wiek. ma roli or. 273, lak i ogr. 26, past. 22, lasu 368 mr.; wl. mn. roli or. 992, lak i ogr. 113, past. 117, lasu 210 mr. 1890 bylo 178 dm., 1043 wk. w gm., 19 113 mk. na obsz. dwór. (995 rz.-kat,, 135 at., 26 izr.; 995 Poi., 135 Ras., 26 Niem.). rz.-kat. w Zbarazu miescie, gr.-kat. w miejscu. Do tej parafii nalezy Zaluze. We wsi jest cerkiew p. w. sw. Michala i szkola je-dnoklasowa. Lu. Dz.