Początek książki...O Galicji ...Zdjęcia z kresów ..Mapy historyczne..Kresy wschodnie

Początek

Włodzimierz

Słownik Geograficzny KRÓLESTWA POLSKIEGO I INNYCH KRAJÓW SŁOWIAŃSKICH.

Wlodzimierz, urzed. Wladimir w dokum. ruskich Wolodimer, lacin. YladimMa, Ylodime-ria, Lodomeria, niegdys stolica dzielnicy ksiazecej, obecnie mto powiat, gub. wolynskiej, lezy pod 50° 51' pln. szer. a 41° 58' wschód, dlug., na prawym wynioslym brzegu rz. Lugu (praw. dopl. Bugu), do którego w miescie uchodza rzki Smoez i Klaziemka. Otoczone okolica blotnista,, zdala od wiekszych dróg komunikacyjnych, odl. jest 347 w. od Zytomierza, 367 w. od Warszawy, 523/4 w. od Kowla (najblizsza st. dr. zel.), z którym polaczone jest traktem na Turzysk, ll'/4 w. od Usciluga a 15 w. od granicy Galieyi (w linii powietrznej).

Otoczone przedmiesciami: Zawale, Zaluze i Zapiatniekie, ma 1199 dm. (113 murów.), 8336 mk. (1778 prawosl., 723 katol, 13 ewang. i 6122 zydów). W 1861 r. bylo tu 317 dm. (27 murów.), 99 sklepów, 2 cerkwie, monaster praw. mezki, kosciól katol. paraf., synagoga, 6 domów modlitwy zydowskich, 5905 mk. (w tem 810 katol. i 3953 zydów). Do miasta nalezalo 2793 dzies. (302 dzies. w granicach miasta). Dochód wynosil 2340 rs. Pod wzgledem przemyslowym znajduje sie tu 9 zakladów (fabryka tabaezna, fabryka swiec, browar piwny, 3 cegielnie, 3 de-stylarnie), zatrudniajacych 33 robotników i produkujacych za 15055 rs.

W 1885 r. bylo w W. 641 rzemieslników (363 majstrów, 206 czeladników, 72 uczniów). Handel nieznaczny, pozostaje wylacznie w reku zydów. Jarmarki odbywaja sie cztery razy do roku: 2 lutego, w pierwszy poniedzialek wielkiego postu, na sródpo-scie i w 10 dni po Trójcy swietej. W ogóle o-broty na tych jarmarkach sa nie wielkie. Sprzedaja glównie: konie, bydlo i produkty gospodarstwa wiejskiego.

Miasto zbudowane na gruncie gliniasto-kredowym, trudno przepuszczalnym, jest blotniste, przyezem nieposiada wcale bruków ani tez trotoarów; na niektórych tylko ulicach, dla ulatwienia przejscia, ulozone sa po boku kladki drewniane, zlozone z dwóch lub trzech obok siebie polozonych desek. Cerkiew soborna, p. w. sw. Mikolaja Cudotwórcy, przebudowana zostala w 1798 r. z kaplicy unickiej sw. Jozafata, wzniesionej w 1780 r. przez pro-toarchimandryte miejscowych bazylianów, pózniejszego biskupa chelmskiego Porf. Skarbka Wazynskiego. Cerkiew ta jest nadzwyczaj bogato uposazona, posiada bowiem okoto 664 dzies. nalezacych poprzednio do licznych, nieistniejacych obecnie cerkwi wlodzimierskich, i dom dwupietrowy murowany w miescie.

Do parafii nalezy 1501 dusz w miescie i 1128 dusz we wsiach: Biale Brzegi (12 dm., 92 mk.), Fiedo-rówka (14 dm., 110 mk.), Lobaezyna (18 dm. 144 mk.), Mareelówka (29 dm., 225 mk.), Poni-czowa (23 dm., 183 mk.), Szystowa (22 dm. 171 mk.) i Zarzecze (26 dm., 203 mk.). Nierównie dawniejsza jest cerkiew p. w. sw. Bazylego Wielkiego, wzniesiona, wedlug podania, przez w. ks. Wlodzimierza w 992 r. przy powrocie wyprawy wojennej na Bialych Chrobatów. Podanie to jednak obalaja badania prof.: Antono-wieza, Praehowa i Lowickiego, którzy wzniesienie jej odnosza do XIV a nawet do XV w.

W dokumentach historycznych cerkiew ta wyste-mje po raz pierwszy pod r. 1523, w którym Zygmunt I nadal prawo patronatu nad nia ks. Bazylemu Sanguszce-Kowelskiemu (ob. Areh. ks. Sanguszków, t. III, 251). Uposazenie cerkwi stanowi 841/a dzies. Do parafii nalezy 300 dusz we W. i 478 dusz we wsiach: Dubniki (17 dm., 133 mk.), Ostrów (25 dm., 183 mk.) i Rylawica (16 dm., 110 mk.). Monaster mezki, z cerkwia w. Narodzenia J. Chr., przerobiony zostal z kosciola jezuickiego, wzniesionego w 1755 r, przez ssta slonimskiego Ignacego Sadowskiego, oddanego pierwotnie po kasacie jezuito w w 1786 r. bazylianom.

Do monasteru nalezy 259 dzies. Kosciól par. katol., p. w. sw. Joachima i Anny, z muru wzniesiony zostal w 1836 r. na miejsce dawnego z 1554 r., fundaeyi ks. Anny Zbaraskiej. Parafia katol., dekanatu wlodzimierskiego, 1826 wiernych. Miala kaplice w Ochnówce. Dawniej istnial jeszcze w W. klasztor dominikanów, z kosciolem sw. Trójcy, fundowany w 1497 r. przez Aleksandra Jagiellonczyka (obecnie w przerobionem gmachu klasztornym mieszcza sie wladze rzadowe), oraz klasztor kapucynów, zalozony w 1759 r.

W poprzednich wiekach istnialy w W. liczne cerkwie, o wielu z nich pozostaly sie jedynie slady w latopisaoh i dokumentach. Najdawniejsza z nieistniejacych tych cerkwi byla soborna Uspienska, t. zw. Chram Wlodzimierza, o której znajdujemy wzmianke w latopisie Ipatiewskim p. r. 1044. Slady tej cerkwi odkryl w 1886 r. archeolog i prof. uniwersytetu petersburskiego Praehow pod pagórkiem zwanym „Stara Katedra", znajdujacym sie w odleglosci 2 w. od miasta. Zachowala sie ze swiatyni sciana, majaca jeszcze przeszlo sazen wysokosci. Sadzac z materyalu i sposobu budowania Praehow odnosi wzniesienie tej swiatyni do XI a najpózniej XII w. Druga z kolei byla katedralna cerkiew soborna, równiez p. wez. Uspienia N. M. P., t. zw. Chram Mscislawa, wzniesiona w polowie XII w. przez kn. wlodzimierskiego Mscislawa Iziaslawicza, popadla w ruine pod koniec zeszlego wieku.

Obecnie przedsiewzieto srodki celem zabezpieczenia ruin od dalszego zniszczenia. Oprócz tych istnialy róznoczesnie jeszcze nastepujace cerkwie we W.: sw. Dymitra (wspomniana w latop. Ipatiewskim pod r. 1289), sw. Teodora (popadla w zupelna ruine juz w 1683 r.), Wwiedenska (zgorzala w 1859 r.), sw. Jerzego (wzniesiona w polowie XIV w., istniala jeszcze w 1695 r.), sw. Joachima i Anny (wzmiankowana w latop. Ipatiewskim p. r. 1291, istniala jeszcze w drugiej polowie XVI w.), sw. Prokopa Meczennika1 (wzmiankowana w dokum. z 1584 r., w 1695 r, podupadla zupelnie), sw. Mikolaja Cudotwórcy (rózna od istniejacej obecnie, wspomniana w la-top. Ipatiewskim p. r. 1235, zgorzala w 1794 r.), sw. Paraseewii (istniejaca w pierwszej polowie XV w., zamknieta w 1798 r. z powodu zniszczenia), sw. Jana Chrzciciela (wspomniana po raz pierwszy pod r. 1584), sw. Jana Zlotouste-go (wzmiankowana pod tymze rokiem), sw. Lukasza (wzmianka w wizycie z 1695 r.), sw. Ko-zmy i Damiana, sw. Michala Archaniola (pierwsza wzmianka w latop. Ipatiewskim p. r. 1268, istniala jeszcze w 1621 r.), sw. Apostolów (zalozona przez kn. wlodzimierskiego Wlodzimierza Wasilkowieza okolo 1287 r., zgorzala w 1790 r.), sw. Onufrego Wielkiego (pierwsza wzmianka w dokum. z 1578 r., w 1695 r. byla juz w zupelnem zapuszczeniu), Przemienienia Panskiego (wzmiankowana w 1508 r., istniala jeszcze w 1760 r.), sw. Eliasza (istniala w polowie XVI w., zniesiona w 1834 r.). Przy pieciu ostatnich cerkwiach istnialy monastery.

Poczatkowe dzieje miasta gina w pomroce wieków, to tylko pewna, ze W. jest jedna z najdawniejszych osad pld.-ruskich. Wedlug kroniki wegierskiej, tak zw. Notaryusza króla Beli, miasto mialo juz istniec w 884 r. pod nazwa Lodomira. Pewna jednak historyczna wzmianke o W. znajdujemy pod 988, kiedy Wlodzimierz W., w. ks. kijowski, którego zowia zalozycielem tego grodu, uczynil go stolica dzielnicy ksiazecej i osadzil w niej piatego syna swego Wsiewoloda. Dzielnica ta obejmowala cala prawie dzisiejsza, gub. wolynska, z wyjatkiem wschodniej jej czesci, t. j. pózniejsze powiaty lucki, krzemieniecki i wlodzimierski, oraz ziemie chelmska.

Wkrótce potem (992 r.) w. ks. Wlodzimierz ustanowil tu katedre biskupia, na która posadzil Stefana, rodem Bulgara. Odtad W. stal sie centrem zarówno politycznego jak i religijnego zycia zachodniej Kusi i lezac u zbiegu kilku panstw i narodowosci byl przez kilka wieków koscia niezgody pomiedzy Rusia Kijowska, Polska, Haliczem, Litwa a nawet Wegrami. Pierwsza walka pomiedzy Rusia a Polska o posiadanie ks. •wlodzimierskiego wybuchla w 1015 r. miedzy Boleslawem Chrobrym a Jaroslawem Wlodzi-mierzowiczem. Boleslaw zajal Wolyn i grody Czerwienskie i trzymal je do swej smierci i dopiero w 1031 r. powrócil W. pod wladze Jaroslawa.

Po jego smierci (1054 r.) dzielnice wlodzimierska objal piaty syn jego Igor, wkrótce jednak ja opuszcza, przechodzac na ks. smolenskie a W. wraz z dzielnica dostaje sie pod bezposrednie zwierzchnictwo w. ks. kijowskiego. W 1078 r. w W. siedzi Oleg Swietoslawowiez, w tymze jeszcze roku wypedzony przez w. ks. Wsiewoloda Jaroslawowieza, który osadza w W. synowca swego Jaropelka, w 1085 r. pozbawia go jednak dzielnicy, na która, przywrócony zostal przy pomocy Wladyslawa Hermana, lecz wkrótce zdradziecko zamordowany zostaje przez swego domownika. Po nim nastapil Dawid Igo-rowicz i siedzi na W. do 1100 r., w którym pozbawiony zostal dzielnicy przez w. ks. Swieto-pelka. Ks. wlodzimierskle otrzymuje Jaroslaw Swietopelkowicz, który po dwukrotnem zwyeiez-twie aad Jadzwingainl 1112 r., przylaczeniem czesci ich ziemi rozszerzyl swe panstwo.

W 1119 r. wyparty przez Wlodzimierza Monomacha, uciekl do szwagra swego Boleslawa Krzywoustego, chcac przy jego pomocy odzyskac W., którym tymczasem Monomaeh rozporzadzil sie na rzecz synów swych Romana a potem Andrzeja. Dopiero 1122 r., po ulatwieniu sie z Pomorzem, wyruszyl Boleslaw przeciwko Andrzejowi; podczas tej wyprawy zginal Jaroslaw przy oblezeniu Wlodzimierza, poczem, po zawarciu pokoju, panowal Andrzej spokojnie do 1135 r., w którym musial ustapic Iziaslawowi, synowi w. ks. kijowskiego Mscislawa.

Po Iziaslawie (f 1154 r. na tronie w. ksiazecym) rozdzielili synowie jego ks. wlodzimierskie na trzy czesci: Jaroslaw otrzymal Luok, Mscislaw Wlodzimierz a Wszewolod Belz. Od tej chwili oslabl wplyw Kijowa na ks. wlodzimierskie, które chwilowo staje sie zaborczem, potem podziela losy Halicza i wraz z niem podlega wplywowi polskiemu. Po smierci Mseislawa (1170) panowal na W. syn jego Roman, który bedac powolany 1188 r. na tron halicki, przylaczyl W. do Halicza. Odtad dzieje W. lacza sie z dziejami Halicza (ob.). Za rzadów Wasilka Romanowicza, brata Daniela halickiego, W. zostal zajety przez Batego w 1240 r. a nastepnie w 1261 r., z rozkazu wodza Mongolów Burundaja zamek tutejszy zostal wlasna reka Wasilka spalony i z ziemia zrównany „w swiadectwo niskiej niewoli", jak pisze Ipa-tiewska letopis. Po Wasilku wladali W. syn jego Wlodzimierz (1271-89), dalej Mscislaw, nastepnie Jerzy (do 1326), syn jego Andrzej, za czasów którego w. ks. litewski Giedymin, pokonawszy ksiazat ruskich w bitwie nad Irpenia w 1321 r. zajal ks. wolynskie, kijowskie i czesc ezernihowskiego.

W 1340 r. Kazimierz W. opa-wal W. wraz z cala zachodnia czescia Wolynia, zalozyl w W. swiatynie katolicka i moze wtenczas ustanowil biskupstwo lacinskie, które w 1375 r. kanonicznie przyznane zostalo i nastepnie do Lucka bylo przeniesione. W1350 r. Lu-bart, syn Giedymina, poprzedni wladca, po Giedyminie, ks. wlodzimierskiego, wsparty przez Litwinów i Tatarów, odzyskal ziemie wlodzi-mierska,, na mocy jednak traktatu zawartego w 1366 r. zwrócil Kazimierzowi miasto W. razem z przyleglosciami, które on nadal prawem lennem Aleksandrowi Koryatowiczowi, reszte zas ziemi przyznal Lubartowi.

Kazimierz W. poczal wznosic w W. zamek warowny z cegly' i karnieni*; lecz po smierci króla (1370 r.), kiedy Litw znowu opanowala "W., budowla ta, niedokonczona jeszcze, poszla w zaniedbanie, czy tez podobno umyslnie zburzona zostala. "W 1431 r. Wladyslaw Jagiello w wyprawie luckiej przeciw Swidrygajle, zdobyl i spalil miasto, poczem oddal je wnukowi swemu Pedkowi. W 1491 r. Tatarzy spalili miasto wraz z swiatyniami i mnóstwo ludzi wymordowali lub w jasyr uprowadzili.

Wskutek podobnych klesk znaczenie W. upadac zaczelo, a Luck stanowczo wzial nad nim góre. Kazimierz Jagiellonezyk przez nadanie prawa magdeburskiego przyczynil sie do wzrostu miasta, które nastepnie w 1500 r. zniszczone zostalo przez Tatarów. Zygmunt l potwierdzil miastu w 1509 r. prawo niemieckie, zaslaniajac mieszczan od naduzyc starosty. Przywilejem z 1532 r. nadaje tenze król miastu prawo pobierania mostowego, dochód z czego przeznacza na uzbrojenie miasta. Podczas rewizyi zamku w 1545 byl on w stanie zaniedbanym, od czasu bowiem odbudowania go, po spaleniu za panowania Kazimierza Jagiellonczyka, nie byl wcale poprawianym.

Bylo w nim wówczas 70 horodni i 5 wiez, z tej zas liczby 20 horodni i 4 wieze potrzebowaly naprawy. Za to most byl zupelnie nowy, dobrowolnie wzniesiony przez szlachte powiatu, aby sie zwolnic od roboty mostu lue-kiego. Zasoby obronne byly wcale niedostateczne. Strózów i „klikunów", najmowanych przez staroste, bylo dwóch lub trzech jedynie. Zapasu zywnosci niebylo wcale.

Miejscowy ssta kn. Sanguszkowicz oswiadczyl, ze niema zkad brac pomocy i zasilku, wszystkie bowiem wlosci przynalezne niegdys do zamku, zostaly juz rozdane. Po sci-slejszem jednak zbadaniu okazalo sie, ze naleza la jeszcze do zamku cala wlosc Smiedzinska (ob. Jablonowski, Rewizye, str. l-18).

W 1552 r., za dzierzawy kn. Wasyla Ostrogskiego, nastapila ponowna rewizya zamku, z której dowiadujemy sie, ze byl on wzniesiony przed osm dziesieciu laty staraniem horodniczego Soltana z drzewa debowego. Posiadal piec wiez, z tych jedna nad wrotami czworograniasta, inne okragle. Horodni bylo 71, z tych 10 potrzebowalo reparacyi. Most zwodzony przed zamkiem byJ w dobrym stanie.

Dalej wymienia rewizya szczególowo uzbrojenie zamku, budowle oraz dochody zamkowe, w koncu podaje siola, które dawniej nalezaly do zamku a w czasie rewizyi odeszly od niego (Starozytna Polska, II, 1413- 8).

Z powodu dwukrotnego zgorzenia miasta Zygmunt August w 1570 r. ponawia prawo magdeburskie, nadane na wzór Sandomierza i Lublina, przyezem nadal miastu dwie pieczeci radziecka i „prziszieczniczka" pod jednym herbem sw. Jerzego na koniu, oraz wyzwolil mieszczan od sadów starostów (ibid., 868-9).

Podlug reg, pobór. pow. wlodzimierskiego z 1577 r. bylo w miescie 15 dom. rynk., z których placono 7 gr., 30 dom. ulicz. po 4 gr„ 120 dom. przedmiejskich na Zawalu, Zaluzu i Zapietniezu po 2 gr., 15 rzemiesln., od których brano po 4 »r., 11 przekupniów, od których wedle ubóstwa brano, po 7 gr., 30 komorn. i hultajów, od których wedle ubóstwa brano, po 2 gr. Czopowe wynioslo 200 flor.

W 1583 r. wniesiono pobór z miasta: z 16 dom. rynk. po 16 gr., 38 dom. uliez. po 8 gr., 196 dom. przedm. po 4 gr., 20 .halup ubogich po 2 gr., 102 ogrodów po 2 gr., od 10 soleników po l fl., 5 rzezników, 11 pie-karzów, 5 slodowników po 2 fl., 32 przekupniów, 12 kusnierzów, 6 krawców po l f L, l swieez 2 fl., 16 szewców po l fl., 3 garba-rzów po 2 fl., 6 kowalów, 6 bednarzów i cieslów, l laziebnika, 4 piwowarów, l zlotnika 2 fl., l rymarza, l siodlarza, 3 garnczarzów, 3 skrzypków, 31 lanów, 6 popów. Nadto Aleks. Kurezewicz od poddanych zamkowych z przedmiescia wlodzimierskiego wniósl z 9 dom., z 9 ogrodów, od l piekarza, l szewca i 4 kól waln. a kn. Zbarazka równiez z przedmiescia z 6 ogr. i 6 ogr.

Wreszcie w 1589 r. z miasta król. Wlodzimierza wniesiono pobór. 230 fl., czopowe per arendam 500 flor. i od slug zydowskich 15 fl. Razem 745 flor. (Jablonowski, Wolyn, 77, 124, 125, 126, 156). Królewicz Wladyslaw, idac na wyprawe wojenna, stanal tu obozem 1617 r.; w dniu Wniebowstapienia Pansk. znajdowal sie w cerkwi katedralnej na nabozenstwie, po którem biskup zanosil modly o szczesliwe powodzenie i poswiecil choragiew.

Podlug lustracyi sstwa wlodzimierskiego z 1628 r. ssta byl Roman Hosezki, miasto czynilo 182 fl. 22 gr. prowentu, nadto dochód z gruntu do zamku nalezacego wynosil okolo 200 fl., arenda z mlyna i gorzalki 1850 fl., w ogóle 2232 fl. 22 gr., z czego potraciwszy 200 fl. na podstaroseiego, czysty dochód wynosi 2032 fl. 22 gr. (Jablonowski, Lustracye, 142-152).

Podczas wojny szwedzkiej Wegrzy i Kozacy wpadlszy w czerwcu 1657 r. do miasta, zrabowali je i w znacznej czesci spalili. O smutnym stanie miasta swiadczy lustraeya z 1664 r., która za powód zmniejszenia dochodów podaje, ze osiadla tu szlachta niechciala ponosic podatków miejskich a wiele potworzonych jurysdykeyi duchownych sprzeciwialo sie jurysdykeyi miejskiej, nie o-plaeajac podatków, z wielkim uszczerbkiem miasta.

Posesorem sstwa byl Daniel Stepkowski, kaszt, braclawski. August III utrzymujacym tu szkoly-bazylianom nadal przywilej wykladania publicznie do filozofii wlacznie oraz wzbronil innym zakonom zakladac szkoly tak w W. jak i w pieciomilowym okregu pod kara 1000 czer. zl. Z wielka dokladnoscia spisana lustraeya 1765 r. podaje: „Zamek na blocie umyslnie auondam sypany, wysoko wkolo walami osypany; most przez blota drewniany, nadpsuty, brama drewniana o dwu pietrach nowo wybudowana; na l pietrze turmy dla ukarania pospólstwa, na 2-im izba z alkierzem alias wieza górna dla szlachty dekretami wskazanych. Po lewej stronie budynek drewniany dla sadów grodzkich i kaneelarya, nie reparaeyi, ale nowego wystawienia potrzebuja; akta sa ulokowane u dominikanów a zas ziemskie u fary.

Na zamczysku chalup 4, dzial zelaznych 2, z których l rozerwane, 2-gie zardzewiale; wiecej zas broni ani amunicyi aiedopytalismy sie; waly miejscami o-padle i osypane, fosy i znaku nie ma, gdyz zamulona. Wedle miasta fosa auondam bywala i waly od rz. Smoczy do rz. Lugu, które na plan-te ogrodu przez proboszcza sa zniesione, a fosa penitus zdezolowana.

A ze zamczysko, lubo zrujnowane, podobne jednak ma miejsce do jakiejkolwiek obrony i schronienia sie, a bardziej obywatele wwdztwa za najwieksza dla siebie poczytuja krzywde, ze akta, na których calosc sub-stancyi i honorów polega, bezpiecznej nie maja lokacyi, oraz ze sadowi honestum nie maja loeum, i gdy sadza niebezpieczenstwa obawiac sie musza, aby izba nieobaliJa sie; przeto podajemy: aby Rzplta widzac potrzebe zamku, reparaeya wpredee obmyslila.

Cechy: 1-szy kusnierski; przywilej 1582 r. zaleca z kanonów i innych skladek: bron, zbroje, strzelby i munieye kupowac i miec zawsze, a na cerkiew katedr, po 3 gr. lit. dawac.

Drugi krawiecki, obligowany przy wil. 1585 r. miec dla obrony miasta zbroje, armate l, strzelb 8, choragiew, beben i proch w gotowosci,

Trzeci piekarski, do cechu nalezec maja mydlarze i ci co krochmal i swiece robia.

Czwarty szewski, podlug ustawy 1582 r. bron i zbroje in eommodum miasta kupiona byc powinna.

Piaty rzeznicki.

Szósty kowalski, wel-gierz 1643 nakazuje miec armate, proch, olów, przylaczajac do cechu: slusarzów, szabelników, luczników, stolarzów, szkatulników, stelmachów, mularzów, zegarmistrzów, konwisarzów, ludwi-sarzów, dzwonników.

Domów zydowskich na gruncie starosc. 27, chrzesc. 13, w których mieszkaja czynszownicy, zwani jodzamczanie; dom. wójtowskich 7; wieksza zas osiadlosc cu-dzemi juryzdykeyami, domami, winnicami, które zadnej propinaeyi nie czynia sseie, tudziez poddanstwem, kamienicami i dworkami szlaeh. osadzona.

Uzalenia mieszczan: wielu JMsciów duchownych i swieckich znajduje sie, którzy dzjer-zae grunta miejskie, zadnego podatku niedaja, ale owszem od wszystkich podatków uwalniaja sie. Te tedy przyczyny sa zubozenia miasta i upadku w substancyach i prerogatywach oby-watelów i coraz wiekszej jeszcze miasto spodziewa sie ruiny, gdy wspomniane juryzdykcye jednych uciemiezeniem, drugich bitwa, i postrachem przez nieuhamowana wolnosc studentów atakujacych groza, innych podstepami z wlasnosci swoich niszcza i wyzuwaja, u których zwierzchnosc zamkowa mniej powazana, kilkakrotnie slusznosci wzgledów nie zjednala ltd.

Uzalenia zydów: studenci na okopisku przywilejami królów nadanym, chowac trupy niedo-puszczaja, az chyba kryjomym sposobem w nocy, chroniac sie przed gonitwa i bitwa pochowac mozna. Co tydzien kahal, nie wiedzac jakim prawem, JMks. Oranskiemu (proboszcz wlo-dzimierski) daje po zlp. 45 itd. Ssta Frane. Le-dóchowski ma czystej intraty zlp. 7988 gr. 7 sz. l".

Stan, August nadal miastu w 1774 r. jarmarki: nazajutrz po sw. Wojciechu, po sw. Annie i po N. M. P. Gromn. W przejezdzie do Wisniowea przybyl tu Stan. August d. 13 pazdz. 1781 r., uroczyscie witany przez sste Mik. Le-dóchowskiego z licznem gronem obywateli, i wysluchawszy nazajutrz mszy, odprawionej przez ks. Mlockiego, bisk. wlodzimierskiego, w dalsza droge wyruszyl. Przywilejem 1786 r. nadal kazylianom prawo na zalozenie apteki.

W nastepnym roku, udajac sie do Kaniowa, zjechal tu król 6 marca, przyezem nazajutrz uczniowie szkól bazylianskich skladali mu zyczenia w mowach wypowiedzianych: po polsku, lacinie, fran-euzku, niemiecku, wlosku i angielsku. Nawiedzil równiez miasto i w drodze powrotnej do Warszawy d. 2 czerwca. Z lustraeyi 1789 r. przekonac sie mozna o niepomyslnym stanie miasta, liczacego tylko 117 mieszczan katol. i 85 zydów gospodarzów. «Plac zamku bez zadnego zabudowania, budynek drewniany od lat kilku rozebrany, a tak juryzdykeye grodzkie i ziemskie, raz w klasztorach, drugi raz po dworkach i domach zajezdnych sady odprawuja.

Zazalenia mieszczan: ratusza nie mamy, dla tego wolnego szynku na calosc miasta nie trzymamy; ogoloceni bedac z wszelkiej wolnosci, niemamy sposobu ratusza wybudowania, czescia iz zydzi caly rynek kramnicami tak zabudowali, ze miejsca na wystawienie nie masz. Jatek, kra-mnie, woskobojni, slodowni, browarów, po-strzygalni i fabryki saletrzanej nie mamy, nawet cegielnia miejska upadla przez rózne uciemiezenia.

Z trzech jarmarków i 2 targów w tydzien, zadnego pozytku nie mamy, bo zydow-stwo, jurydyki duchowne, oraz ssta, wszystkie pozytki ciagna. Lud zubozaly, odarty z wlasnosci, nie jest w stanie oplacenia podatków, u-trzymania rzadu przyzwoitego.

Uzalenia zydów; kahal znaglonym zostaje bezprawnie importowac do skarbu ssty: kramarze zl. 500, szynkarze zl. 3897 gr. 27, kotlowego zl. 413 gr. 5, lopatkowego 1000, kopowego 28, gubernatorowi zaslug 416, na utrzymanie zolnierza staroscin. 104, u-stanowienie rabina corocznie po zlp. 300, wójtowstwo corocznie po zlp. 15, kramarze zas za kazdy jarmark po gr. 7l/$, mieszczanie przymuszaja kahal, aby po zl. l gr. 20 o-plaeal z domów". Podczas konfederacyi targo-wickiej w 1792 r. miasto mszczone bylo przez wojska obce. W W, byl ssta grodowy oraz odbywaly sie sejmiki wwdztwa wolynskiego, mie-d»y innemi w 1593 i 1652 r.

Tu równiez w 1667 r. urzadzony byl sad grodzki wwdztwa kijowskiego i odbywaly sie sejmiki tegoz wwdztwa (np. w 1698 i 1704 r.), przeniesione nastepnie za Stan. Augusta do Zytomierza, oraz wwdztwa czernihowskiego (np. w 1654 i 1693 r.). Sejmiki te zwykle odbywaly sie w katedralnej cerkwi Uspienskiej albo w kosciele dominikanskim. W 1795 r. W. przylaczony zostal do Bossyi i naznaczony na miasto powiatowe namiestnictwa a nastepnie gub. wolynskiej.

W lipcu 1859 r. wielki pozar nawiedzil miasto, przyczem zgorzala cerkiew Wwiedenska. W 1888 r. zalozono w W. bractwo sw. Wlodzimierza, majace na celu zachowanie i podtrzymanie dawnych zabytków sztuki cerkiewnej na Wolyniu. Przy bractwie istnieje muzeum, mieszczace wiele ciekawych starozytnych obrazów, krzyzów i innych sprzetów koscielnych, rekopisów i starych drukowanych ksiag liturgicznych, wi doki starych cerkwi itp. przedmioty.

Oddawna istniala w W. szkola przy katedrze biskupiej, majaca na celu przygotowanie kandydatów do stanu kaplanskiego. Za staraniem ssty wlodzi-mierskiego kn. Konstantego Ostrogskiego szkola ta w 1588 r. otrzymala pewne fundusze i ustanowiono przy niej dwóch nauczycieli (bakala-rzów), z których jeden mial uczyc po grecku, drugi po slowiansku.

Dalszy rozwój szkoly datuje sie od czasów bisk. Hipacego Pocieja, który w 1595 r. wyjednal dla niej przywilej królewski, nadajacy na utrzymanie szkoly dochody z dóbr monasteru sw. Spasa a nastepnie w 1609 r. zapisal na nia fundusz wieczysty 2500 zlp. Nastepca Pocieja bisk. Joachim Morochowski przeksztalcil szkole na wzór szkól jezuickich. Pózniej szkola przeszla w zawiadywanie bazylianów i w XVIII w. nosila nazwe kolegium; w 1786 r. liczyla 6 klas.

Od 1803 r. przeszla pod zawiadywanie okregu naukowego wilenskiego zostawala, jak wszystkie szkoly kraju pld.-zach. pod bezposredniem zwierzchnictwem Tadeusza Czackiego. Wówczas przeksztalcona zostala na piecioklasowa szkole powiatowa. Zniesiona po 1831 r. i na jej miejsce w 1869 r. zalozono dwuklasowa szkole miejska. Katedra biskupia zalozona zostala, jak powiedzielismy wyzej prawdopodobnie przez Wlodzimierza W. w 992 r.

Granice nowej eparchii obejmowaly pierwotnie caly obszar ksiestwa wlodzimierskiego. W 1137 r. wydzielila sie z niej eparehia uhrow-ska (od 1223 r. chelmska), w polowie XII w halicka, w XIII w. przemyska (samborska) : lucka. Wówczas eparehia obejmowala pow wlodzimierski, kowelski, dubienski, krzemieniecki i wieksza czesc gub. grodzienskiej. Od 140 r. biskupi wlodzimierscy przybrali tytul biskupów wlodzimierskich i brzeskich. Za czasów Wladyslawa IV w 1633 r. eparehia wlodzimierska weszla w sklad eparchii lackiej, wwstalo natomiast we W. biskupstwo unickie, noszace tytul bisk. wlodzimierskiego i brzeskiego, które w 1795 r. przylaczone zostalo do bisk. luckiego.

Biskupami wlodzimierskimi byli:

Stefan I (wspomniany w 992 r.),

Stefan II swiety [1090-94),

Amfilochii swiety (1105-22),

Symeon (1123-36),

Peodor (1137-47),

Joasaf (1223-9),

Wasili(1229-66),

Niceforl(1266- 71?),

Kozma (1266-71?),

Marek (1271-87),

Eusygiusz (1287-9),

Atanazy I (1331-53),

Jonasz (1359-88),

Atanazy II (1388-91),

Joan Hohol (okolo 1405 r.),

Herasim(1411-6),

Daniel (1450-52),

Nicefor II (1458),

Teodozy (okolo 1485 r.),

Damian (okolo 1487 r.),

Wasian I (1487-97),

Wasian II (1500-12),

Pafnucy (Pachnotij, 1513-21),

Jona (1521-35),

Gienadiusz (Henadej, 1536-47),

Joan Borzobo-haty Krasienski (1548-61),

Teodozy La zowski (1565-80),

Melecyusz Chrebtowicz Bohuryn-ski (1580-93),

Leoncyusz Karpowicz (1620),

Jezehiel kn. Koryatowicz Kureewicz (1621-5).

Biskupami unickimi wlodzimlersko - brzeskimi byli;

Hipacy Pociej (1593-1613),

Joachim Morochowski (1613-'31),

Józef Mokosiej Bako-wiecki (1632-50),

Adam Pociej (1654-66),

Benedykt Korsak Grlinsfci (1666-77),

Leon Szlubiez Zaleski (1678-1708),

Leon Kiszka (1711-18),

Korneli Stolpowicki-Lebiedzki (1729-30),

Teofil Godebski (1730-56),

Filip Wolodkowicz (1757-78),

Antonin Strus Mlo-dowski (1778),

Szymon Mlocki (1778-95).

W 1891 r. utworzono biskupstwo wlodzimierskie, jako drugi wikaryat eparchii wolynskiej i na godnosc te powolano Paisia (Winogradowa). Biskupstwo rz.-katol. ustanowil w W. podobno Kazimierz W. w 1364 r. Pierwszyzny biskupami, chociaz tylko tytularnymi, albowiem

W. wkrótce potem przeszedl pod wladze ksiazat litewsko-ruskieh, byli:

Piotr z zakonu dominikanów (1364-70);

Hinko Bukonski (1371-5);

Izydor z zakonu dominikanów (1375-80);

Rugian (f okolo 1400 r.);

Grzegorz de Buczuow (1405- 25), dominikanin.

Nastepca jego Andrzej ze Splawki al. Splawski (1425-52), na zadanie w. ks. Witolda, przeniósl stolice biskupia do Lucka i odtad nastepni biskupi przybrali nazwe lu-ckieh, potem luekich i brzeskich a w koncu lueko-zytomierskich (ob. Luck, t. V, 785-6).

Sstwo grodowe wlodzimierskie podlug lustraeyi z 1628 r. obejmowalo msto W. i wójtowstwo grabowieekie.

W 1771 r. posiadal je Franciszek Ledóchowski i oplacal kwarty 1997 zlp. 24 gr. a hyberny 149 zlp. l gr. Na sejmie z 1773-5 r. Stany Rzpltej nadaly te dobra narodowe w emfiteutyczne posiadanie Mikolajowi Leduchowskiemu.

Sstami grodowymi wlodzi-mi«rskimi byli:

kn. Michal Konstantynowicz (1446),

Paszko Daehnowiez (1452 r.),

kn. Aleksander Sanguszkowicz (za Kazimierza Jagiel.),

Olizar Szylowicz (1461),

Iwan Jursza (1488-] 9),

"Wojciech Kuczukowicz (1494-5),

Wasil Chreptowiez (1495-1501),

kn. Juri Iwanowiez (1502),

Pedko Januszkiewicz (1503-5),

kn. Wasil Andrejowiez Polubinski (1506-7),

Pedko Januszewiez (1507-8),

kn. Andrzej Ale-ksandrowicz Sanguszko (od 1508-28),

kn. Fe-dor Andrejewicz Sanguszko (od 1531-48),

Piotr Kiszka (1548-50),

kn. Wasil Konstanty Ostrogski (1551-77),

kn. Aleksander Konstan-tynowiez Ostrogski (1580),

kn. Wasil Konstanty Ostrogski (l 588 -1605),

ks. Janusz Konstan-tynowicz Ostrogski (1605-20),

ks. Adam Aleksander Sanguszko (do 1625),

ks. Jerzy Zaslaw-ski (t 1636 r).

Dalej sstami byli: Wojciech Czaeki, Wladyslaw Krzyszkowski, Ledóehow-scy, Gabryel i Daniel Stepkowscy,

Jako podsta-roscich •wymieniaja zródla: Stanislawa Grajew-skiego, Wasila i Pedora Hulewiezów, Gabryela Iwanickiego, Aleksandra, Pedora i Konstant. Ko-ryatowiezów, Kacpra Kozlowskiego, Pawla 0-ranskiego, Demiana, Michala i Wasila Pawlowi-ezów, Jana Praylepskiego, Michala Przywere-dowskiego, Baltazara Rajeekiego, Andrzeja Ro-manowskiego, Kazimierza-Stanislawa Steckiego, Samuela Turobojskiego, Romana Wielhorskiego, Aleksandra i Jana Wojnarowskieh, Michala Wo-ronieckiego, Teodora Zahorowskiego i Mikolaja Zabokrzyckiego. Z wójtów znani sa.: Ludwik Fiedko (1521), Iwaszko Detkiewicz i Michal Dubnicki, z horodniczyeh Jesko Seniuta (1513- 18), z sedziów zas Tiehno Kisiel (1545 r.).

Jako podkomorzowie wlodzimierscy wystepuja, w dokumentach: Andrzej Aleksander Siemaszko (1569 r.), kn. Patrycy Kozika (1576 r'), Jan Bokiej Pieezyehwostski, Roman Gostski, Adam Prusinowski, Jerzy Puzyna, Ksawery Wielhor-ski. Krótki opis W. z widokiem podal Tygodnik Illustr. (1860 r., t. II, 406). Obszerna monografia, miasta w zwiazku z historya eparchii wolynskiej wydal M. Teodorowicz (Poczajów, 1893).

Wlodzimierski powiat, polozony w zachodniej czesci gub. wolynskiej, graniczy od pln. z pow. brzeskim gub. grodzienskiej, od wschodu z pow. kowelskim i luckim, na pld. z pow. dubienskim, na pld.-zaeh. z Galicya a na zaeh. z pow. hrubieszowskim i chelmskim gub. lubelskiej i z pow. wlodawskim gub. siedleckiej.

Zajmuje 114'8 mil al. 5550'3 w. kw., podlug obliczenia zas Strjelbickiego 116'75 mil al. 5650-3 w. kw. ziemi (t. j. 588575 dzies.) i 45'5 w. kw. znaczniejszych wód. Pólnocna czesc powiatu jest niska i nosi charakter Polesia, poludniowa natomiast dosyc wyniosla. Odnoga gór Karpackich, stanowiaca w Galicyi dzial wodny pomiedzy wierzchowinami Bugu i Styrn, wchodzi do pld. czesci powiatu, pomiedzy wsiami Kniaze i Kwasowo, na zach. od Druzkopola i rozgaleziajac sie kieruje sie aa pln.-wseh. Glówna galel dosiega najwyzszej wysokosci pod mstklem Horocho-wem, kieruje sie ku pln., kolo zródel rz. Lugu do wsi Zaturce i przechodzi do pow. luckiego.

Zachodnie rozgalezienia tej odnogi rozposcieraja sie pomiedzy Lugiem i jego doplywami, obnizajac sie ku rzece, tworza lewy urwisty brzeg Lugu i Swiniuchy. Pólnocna czesc powiatu jest niska, pokryta blotami, które czesto zarastaja nieprzebyte lasy. Najbardziej blotnista polac powiatu zaczyna sie od wsi Biendugi i przylega, po wiekszej czesci, do prawego brzegu Bugu,

W tej czesci powiatu pomiedzy blotami znajduja sie rozrzucone grupami niewielkie jeziora; tak np. okolo mstka Szacka znajduje sie do 12, okolo wsi Zhorzany 10, okolo mstka Jeziorany (Ozierany) 6 jezior. Najwiekszym jeziorem w powiecie jest jezioro Switiaz (przeszlo 20 w. kw.), przy wsi t. n., i jez. Pulemiekie (do 14 w. kw.). Gleba przewaznie piaszczysta i blotnista, tylko w pld.-wsch. czesci gliniasta i w niewielkiej ilosci czarnoziemna.

Z rzek powiatu splawna jest tylko Bug, oddzielajacy powiat od Królestwa, na którym urzadzonych jest kilka przystani, z tych najwazniejsza w Useilugu. Inne rzeki naleza do powiatu tylko wierzchowinami, jak np. Lug (dopl. Bugu), w pld. czesci powiatu, Prypec (dopl. Dniepru) bierze poczatek z jezior i blot w poblizu wsi Hupoly, Turya (doplyw Prypeei), wyplywa pod wsia Zaturce. Lasy znajduja sie przewaznie w pólnocnej czesci powiatu i zajmuja do 159600 dzies. W czesci poleskiej lasy sa sosnowe, w czesci pld. lisciaste.

W 1885 r. bylo w powiecie 183273 mk. (w 1861 r. tylko 135741), w tej liczbie podlug stanów: 615 szlachty dziedzicznej, 146 osobistej, 1025 stanu duch. prawosl. swieckiego, 7 zakonnego, 14 katol., 29 zydowsk., 56 kupców, 13116 mieszczan, 51 cechowych, 19 obywat. honorów, dziedz., 7 osoblst., 147078 wloscian, 9695 kolonistów, 996 Czechów (kolonistów) i 3 zydów rolników, 361 wojska nieregularnego, 3523 zolnierzy urlop,, 5499 zoln. dymis. i ich rodzin, 1314 cudzoziemców, 80 innych stanów.

Podlug wyznan w t. r. bylo w powiecie: 145144 prawosl., 3 rozkol., 18209 katol., 6968 ewang., 996 husytów czeskich, 33 baptystów, 11920 zydów. W tymze roku urodzilo sie 9725 dzieci (129 niepraw.), zmarlo 7822 osób, przyrost zatem ludnosci wynosil 1903 dusz. Zawarto 2057 malzenstw.

W powiecie znajduje sie w ogóle 669 miejscowosci zamieszkalych, majacych 30100 dm. wlosc, i 4738 nalezacych do innych stanów. Pod wzgledem religijnym bylo w powiecie: 197 cerkwi (30 murów.), 9 kaplic (2 mur.), l monaster me-zki Zahorowski, 14 kosciolów katol. ("10 mur.), 3 kaplice (2 murów.), 2 koscioly ewang. (drew.) i 22 domów modlitwy ewang. (drew.), 6 synagog (4 murów.) i 32 domy modlitwy zydowskie (2 murów.).

Koscioly katolickie tworza dekanat wlodzimierski, majacy 13 parafii: Horochów. Wlodzimierz, Wlodzimierz podominikanski, Lito-wiz, Lokaeze, Poryck, Zablotee, Swojezów, Sie-lec, Korytniea, Koniuehy, Zaturee i Kisielin. Glówne zajecie mieszkanców stanowi rolnictwo, zwlaszcza zas w poludniowej czesci powiatu. Pod rola, znajduje sie do 275220 dzies. W 1885 r. zasiano: 17629 ezetw. pszenicy ozimej, 6? jarej, 42179 zyta, 31784 owsa, 12171 jeczmienia, 6744 tatarki, 546 prosa, zasadzono 61362 czetw. kartofli; zebrano: 123503 ezetw. pszenicy ozimej, 223 jarej, 239499 zyta, 153229 owsa, 62708 jeczmienia, 22304 tatarki, 13650 prosa, 506435 kartofli.

Zbiory nie-tylko w zupelnosci zaspakajaja potrzeby miejscowej ludnosci i gorzelni ale pozostaje jeszcze nadmiar, wywozony za granice. Pod lakami znajduje sie do 95603 dzies.; najlepsze laki sa w poludn. czesci powiatu. Hodowla bydla dosc rozwinieta. W 1885 r. bylo w powiecie: 44350 sztuk koni, 75226 bydla rogatego, 65693 owiec zwyczajnych. 18071 rasy poprawnej, 54477 trzody chlewnej, 272 kóz i 4 osly. Przemyslem rekodzielniczym w t. r. zajmowalo sie w powiecie (bez miasta) 3319 osób (2431 majstrów, 291 czeladników, 597 uczniów).

Przemysl fabryczny slabo jest rozwiniety, bylo bowiem w t, r. w powiecie 52 fabryk i zakladów przemyslowych, zatrudniajacych 204 robotników i produkujacych za 306361 rs. Najwazniejsze: 6 gorzelni (z produkcya 280110 rs.)) 13 browarów piwnych (10113 rs.) i 2 huty szklane (6990 rs.).

Handel wewnetrzny zesrodko-wywa sie na 17 jarmarkach, w ogóle niezbyt o-zywionych; handel zagraniczny ulatwia komora w Druzkopolu.

Pod wzgledem administracyjnym powiat dzieli sie na 4 okregi policyjne: TJscilug, Lokaeze, Horoehów i Lnboml, i 23 gmin: Berezce, Bramy, Chórów, Chotiaczew, Holowno, Hrybowica, Huszcza, Kisielin, Korytnica, Krymno, Kupiczew, Luboml, Mikulicze, Nowydwór, plesk, Podbrzezie, Poryek, Pulma, Skobielka, Swiniuchy, Szaek, Werba, Zhorzany. Pod wzgledem sadowym w Wlodzimierza jest zjazd sedziów pokoju, do którego naleza, 4 rewiry: w Wlodzimierzu, Uscilugu, Horochowie i Lubomli. Inkwirenci sadowi sa w Wlodzimierzu, Lubomli i Horoehowie. Oprócz Wlodzimierza w powiecie s% nastepujace miasteczka: Druzko-pol, Horoehów, Jeziorany (Ozierany), Kisielin, Korytnica, Kulezyny, Luboml, Lokaeze, Mila-tyn, Opalin, Ozdziutyeze, Poryck, Swiniuchy, Useilug. Bod wzgledem komunikacyjnym w pln. czesci powiatu, przez gminy Berezce i Luboml, przechodzi linia dr. zel. nadwislanskiej. Trakty pocztowe ida, od Usciluga przez Wlodzimierz do Lucka i dalej i z Wlodzimierza przez Turzysk do Kowla. /. Krss.