Początek książki...O Galicji ...Zdjęcia z kresów ..Mapy historyczne..Kresy wschodnie

Początek

Targowica

Słownik Geograficzny KRÓLESTWA POLSKIEGO I INNYCH KRAJÓW SŁOWIAŃSKICH.

Targowica, Torhowica, (inna Targowica jest opisana w rejonie Łucka)mko rzad. na prawym brzegu Siniuchy, pow. humanski, w 2 okr. poi., gm. Podwysokie, o 45 w. od Huma-nia a 242 w. od Kijowa odlegle, ma 1206 mk. (w 1885 r.), obecnie zas 2137 mk., w polowie zydów, w reku których spoczywa handel, do niedawna dosc znaczny, z powodu ze Human ma tylko targi tygodniowe, wtedy gdy T. jarmarki. Posiada cerkiew p. w. sw. Mikolaja, drewniana, niewiadomej erekcyi, wzniesiona na miejsce dawnej, fundowanej w 1748 r. przez Fr. Salezego Potockiego, krajczego koron., i uposazonej 90 dzies, ziemi.

W protokule archidyakonatu kijowskiego pod 1803 r. czytamy: „Indult dla kaplicy publicznej w m. T., dziedzicznej gr. Potockiego, wydany zostal na zadanie W. Józefa Rusieckiego, rzadcy kluczowego, na trzy lata, d. 24 febr. 1803 r." Rzka Siniucha oddziela T. od polozonego na przeciwleglym brzegu mczka Nowo ar ch angielska (w gub. chersonskiej). Kraj to w ogóle smutny: dokola szerzy sie step jednostajny. Jan Potocki utrzymuje, ze w niedalekiej okolicy T. przeciagaly „swiete drogi" (Exampee), o których wspomina Hero-dot. W tychze miejscach, nieopodal od zródla „strumienia gorzkiego", stac mial olbrzymi miedziany kociol, sporzadzony z rozkazu Ariantusa, króla Scytów, ulany z ostrzy strzal 6 amfor (156 garncy) trzymajacy.

Bylo to pogranicze, wedlug Herodota, miedzy Scytami rolnikami a koczujacymi, których uwaza za oddzielne plemie i zowie ich Alozonumi, od greckiego wyrazu „alazo" (blakac sie). Poczatek T. odleglej siega starozytnosci. W XIV w. Genuenczycy kaffenscy, wzróslszy w potege, rozszerzali handel swój*i wplyw na obszarach Rusi. Jednem ze stepowych targowisk z tej epoki byla pierwotna Targowica. Ruski czerwiec wymieniano tu na greckie i wloskie wyroby. Wszelako z upadkiem osady genuenskiej Kafly (1475 r.), za hanstwa Mendligireja5 T. zostala zniszczona. Stryków-ski jeszcze (1575) widzial slady murów tego zniklego miasta. Odtad przez dlugie lata glucha napowrót zapanowala pustynia. Okolica ta zwana „limany", w 1609 r. zostala nadana darowizna przez Zygmunta III, w celu zaludnienia Walentemu Kalinowskiemu, który znaczne koszta lozac, jal tu nowe zakladac osady. Kolonizacya pustki szla sporo i w krótkim czasie wyrosly Uman i Targowica. Po smierci Walentego Kalinowskiego objal te osady syn jego Marcin.

Wojny kozackie zastaly T. juz znaczna i ludna osada. W 1669 r. uformowal sie w niej nawet osobny pulk kozacki, którego pierwszym pulkownikiem byl Efim Tarhowicki, nastepnie Stefan Szczerbina. Ten trzymal z Doroszenkiem, który tu w han-skiem imieniu kazal bic monete i, hojnie szafujac pieniedzmi, usilowal Kozaków zjednac dla swoich zamyslów. Ale gdy Doroszenko oglosil sie holdownikiem Turcyi, Targowicza-nie umyslili go odstapic. Na wiesc zas ze rezydent Doroszenka Aslamtii prowadzi Turków w liczbie 3000, opuscili swoje siedliska, ale Doroszenko za wynoszacymi sie wyprawil Tatarów, którzy wszystkich ich zagarneli w niewole (Kostomarow, Ruina, str. 494). W 1675 r. Targowiczanie cala gromada wyniesli sie za Dniepr. I tak T. znowu w puste zamienia sie uroczysko.

Po ukonczeniu wojen kozackich, za powrotem dziedziców do dóbr, posiadaczem TJmanszczyzny jest Stanislaw Potocki, wwoda belzki, który ja bierze w spadku po wygaslych Kalinowskieh. Za jego staraniem i tu na pustkowiach osiadaja nowi ludzie, a niejaki Kiryk Woloszyn zostaje osadzca odrodzonej T. W 1726 r. gubernatorem czyli rzadzca T. jest Józef Labecki, Niedlugo atoli kat ten nadgraniczny cieszyl sie pokojem. Plaga najazdów hajdamackich zaczela go nekac. Zbójecki Gard, niedaleko od granicy polskiej polozony, nasylal ciagle roje opryszków.

W 1732 r. ustanowiono w T., jako w miejscu na pograniczu miedzy Rossya a woj e w. braclawskiero lezacem, sady pograniczne, w którychby predka sprawiedliwosc czyniona byla poddanym obu panstw a zwlaszcza poszkodowanym od hajdaroaków. Zjezdzali sie tu komisarze ze strony Rossyi i sedziowie ze strony Rzpltej, którzy dwiema kadencyami, poczynajac od 31 maja i 15 wrzesnia, wszelkie graniczne rozsadzali sprawy. Sady te, dla bezpieczenstwa zasiadajacych, odbywaly sie pod eskorta wojskowa

W 1732 r. Stanislaw Potocki, wwoda belzki, umarl, a po jego smierci objal Humanszczy-ne syn jego Fr. Salezy Potocki, krajczy kor.

O zniszczeniu Humanszczyzny przez hajda-maków, swiadczy skarga tegoz Potockiego na poborców ziemskich podatków, ze ci nie saczac jak cala wlosc humanska ulegla „spa-.eniu, zniszczeniu i uciemiezeniu" od hajda-maków, przeciazyli ja znaczna czescia furazowej donatywy. Potocki trzymal na wlasnym koszcie liczna nadworna milicye, a przytem zawsze dawal konwój zasiadajacej w T, komisy i granicznej. Pomimo to hajda-macy w kilku napadach uczynili szkody na 120,777 zlp. (ob. Skalkowskiego: Ist. haj-dam.). Pr. Salezy Potocki uczynil gubernatorem targowickim niejakiego Kwiatkiewi-cza. Ten, chcac sie zabezpieczyc od hajdama-ków, zapisal sie w rejestr towarzyszów zaporoskich, i zamiast sluzby osobistej posylal do kosza corocznie kufe gorzalki. Gdy sie zanosilo na rzez humanska, znalazl w Siczy bezpieczne schronienie i przechowal sie zdrowo az do zupelnego usmierzenia buntu. Zalozyl on caly szereg nowych slobód, pomiedzy innemi Swerlykowe, i Zielonkowe, które, pomimo ze kupil majatek dziedziczny, trzymal az do smierci w dzierzawie. Zyl jeszcze w 1785 r., umarl kolo Skwiry we wsi Oa-pówce, majac 105 lat; byl ogromnego wzrostu. Obyczaje ludzi byly dzikie.

Zeby przeto lud ten umoralnic, Fr. Salezy Potocki postaral sie 0 urzadzenie misyi bazylianskich, które odbywaly sie w dobrach jego co roku. W T. odprawiala sie missya w 1766 r. Fr. Salezy Potocki umarl w r. 1773, a po jego zejsciu jedynym spadkobierca dóbr olbrzymich byl syn Stan. Szczesny Potocki, Nie wiadomo nam z jakiego tytulu, ale Jó^ef Stepkowski, kaszt, kijów., w 1775 r. wytoczyl Szczesnemu Potockiemu proces o T. i Nerubaje. Usilowal on dowiesc, ze T. i Nerubaje byly nieprawnie zagarniete jeszcze przez Kalino w-skich, te dwa miejsca bowiem byly jakoby po za obrebem obwodu nadanej tymze niegdys pustyni Umany.

Ztad w 1775 r. wyznaczona zostala komisya do rozsadzenia sprawy Stepkowskiego z Potockim, o rozeznanie natury dóbr T. i Serubajów (Vol. Leg., VIII, str. 353-354). Jednakze zakwestyonowanie posiadania T. Potockiemu musiano uznac za niesluszne, skoro wlosc ta we wladaniu tegoz 1 nadal zostala. W 1776 r. mieszkal w T. Antoni Rakowski, rewizor cel koronnych. Szczesny Potocki, juz teraz wojewoda ruski, trzymajac liczna milieye, zaradzal bezpieczenstwu dóbr swoich i okolicy. Wieksza czesc tej milicyi skladala szlachta, osiadla w dobrach; ta nie placila czynszu, ale za to trzymala straz granicy. Bylo takowej do 70 ludzi. Pomimo to -w 1778 r. 500 hajdamaków z Siczy wpadlszy do T., zrabowali ja (Arch. J. Z. R., cz. III, t. 3, str. 287). Gdy w 1785 r, dzuma zaczela ludnosc dziesiatkowac w Hu-raanszczyznie, Potocki, znany z ludzkosci, zwawa rozwinal czynnosc w zapobiezeniu, aby sie dalej nie szerzyla. Zaslynal tez jako ojciec poddanych. Ten oligarcha wraz z Sewerynem Ezewuskim, hetm. poln. kor., i Fr. Ksawerym Branickim, hutin. w. kor., zawiazali tu d. 14 maja 1792 r. konfederacye, dla obalenia ustawy 3 maja. Ed. Rulikowski.