O
Galicji ...Zdjęcia
z kresów ..Mapy
historyczne..Kresy
wschodnie
Pocz±tek
ksi±żki...O
Galicji ...Zdjęcia
z kresów ..Mapy
historyczne..Kresy
wschodnie
Skała
Słownik Geograficzny KRÓLESTWA POLSKIEGO I INNYCH KRAJÓW SŁOWIAŃSKICH.
Skala, miasto i S. Stara Wies, ws nad rz. Zbruczem, pow. borszczowski. Stanowia j e dna gmine. S. Stara lezy na pólnoc od miasta. Granice: wsch. rz. Zbrucz a za nia gub. podolska, pld. Iwanków i Gusztynek, zach. pola, lasy a za nimi ws Cygany, pln. Burdia-kowce. Obszar dwór. 3138 mr., wlosc. 2162 mr. W 1870 r. S. miasto mialo 4459 mk , S. Siara 859 mk.; w 1880 r. w calej gminie 6154 (miasto 5228), na obszarze dwór. 346 mk. (miasto 202). Parafie obu obrzadków w miejscu. Rzym.-katol., nieznanej erekcyi, ma kosciól murowany p. w. N. M. P., wystawiony przez Walentego Mierzej e wskiego, kaszt, zakroczymskiego, 1719 r. Patron Agenor hr. Goluchowski. W Skale 586 rzym.-katol.
W sklad paraf, wchodza: Berezanka (79 dusz) Bossyry (261), Burdiakowce (267), Cygany (610), Dembówka (54), Gusztyn (135), Gu-sztynek al. Husztynek (40), Iwanków (25) Kociubinczyki (160), Losiacz (617), Podfili-pie (27), Puklaki (23), Siekierzynce (30) Slobódka (81), Trójca (104), Turylcze (88) Wierzbówka (24), Zalucze (49 rz.-kat.) W parafii sa 2 kaplicer na cmentarzu w Skale w Kociubinczykach, oraz kaplica prywatna w palacu w Skale, a prócz tego kosciól w Turylczu. Gr.-kat. par. (dek. skalski) ma cerkiew murowana, wystawiona i poswiecona 1882 r. Metryki sa od 1784 r. Druga cer kiew w S. Starej p. w. Narodz. N. M. P. W calej par. 2507 gr.-kat. Szkola etat., dziec (1888 r.) gr.-kat. w wieku szkol. 141; kasa pozyczk. gm. z kapit. 2873 zlr. Szpital zalozony przez Adama Kopinskiego. Kapital zakladowy 16,750 zlr. w oblig. indeminizacyj-nych. Zawiadowca zakladu Agenor hr. Goluchowski. Zaklad ubogich, fundowany 1857 r przez Adama Kopinskiego i rz.-kat. probosz cza Macieja Chilarskiego, ma kapitalu 100(
zlr.; przelozony miejscowy proboszcz rz.-kai.
zakladów przemyslowych sa: browar piwny, gorzelnia, mlyn parowy, mlyn wodny, olejarnie. Ludnosc trudni sie wyrobem pló-;na, sukna grubego, wozów, san, plugów i sprzetów domowych. Prócz tego zajmuja sie ?urmanstwem i przepedzaniem bydla sprowadzanego z Kossyi. S. jest punktem glównym ordynacyi skalskiej, zalozonej przez s. p. Agenora hr. Goluchowskiego, bylego namiestnika Galicyi. Oczyscil on z dlugów ma-atek rodzinny i ustanowil ordynacya, która obecnie posiada syn, ozeniony z ksiezniczka Murat. Rezydencye wlascicieli stanowi obszerny palac. S. bylo zdawna pogranicznym obronnym zamkiem. Ksiazeta Koryatowicze odbudowali zamek zniszczony przez Tatarów.
Witold, w. ks. litewski, urazony na Teodora Koryatowicza, zabiera mu 1395 r. rózne grody a w ich liczbie Skale, która ludem swoim osadza. Po zgonie Witolda w 1430 r. ubiegli Podolanie warownie i osadzili zaloga. Niszczona przez najazdy osade miejska uwolnil Zygmunt I 1510 r. od oplat czynszowych na lat 4, od dziesieciny ps/czelnej na 2, odpodwód zas i podatków na lat osm. Tenze monarcha w 1518 r. ponawia miastu utracony w czasie wojny przywilej na prawo magdeburskie, ja-kotez jarmark na Wniebow. Panskie i targ we wtorki odbywac sie majacy. Zamek zas, w sstwie kamienieckiem lezacy, wymagajacy naprawy i przeksztalcenia, poleca odbudowac stscie Stan. Lanekoronskiemu przy pomocy mieszkanców, których z tego powodu na lat 2 uwalnia od podatku miejskiego.
Po spaleniu przez Wolochów, otrzymalo miasto 1539 r. u-wolnienie jednoroczne od pod wód i oplaty czynszu. Z lustracyi 1570 r. okazuje sie, ze S. stanowilo odrebne ststwo niegrodowe. W miescie znajdowalo sie 186 din. chrzesc., oplacajacych czynszu po 12 gr., zydowskich 10, po l zl.; nic nie oplacaly: 2 wójtowskie, 3 szlacheckie, 4 popowskie, 25 zamieszkalych przez slugi zamkowe i 2 przez slugi miejskie; dziesieciny baraniej dostalo sie sztuk 63, pszczelnej pni 86, powoloszczyzny wolów i jalowic 117. Kiedy kto role zamkowa zajmuje daje skopczyzne, czyli l O-ta kope, a zamiast dziesieciny od wieprzów skladaja mieszczanie pewna ilosc owsa. W lustracyi z 1615 r. czytamy: „miasto in anno praesenti przez inkursye tatarska spustoszone, wlosci popalone y poddani z zonami, dziecmi y dobytkami do Tatar zabrani; takze y przez ludzi swawolnych pod pretekstem zolnierskim, t. j. Kozaki, którzy do Woloch szli, sa bardzo zniszczone". Sciagnawszy tu ostatnich dni maja 1621 r. Stan. Lubomirski, podczaszy kor., wytknal obóz, samem przyrodzeniem od niedostepnych skal i oblewu rzeki warowny.
Wnet nadjechal Jan Wawelli z tajnem zleceniem od Aleksandra, hospodara woloskiego, i z listami od baszy Bialogrodu, w których obaj znac dawali, ze pokoju pragna. Podejrzy-•wajae Wawellego o szpiegostwo wódz polski zatrzymal go pod straza, az do przybycia Chodkiewicza, naczelnego wodza wyprawy. Za Jana Kazimierza popadlo miasto w ruine, zwlaszcza gdy Rakoczy silna w zamku osadzil zaloge, dla utrzymania zwiazku z swoim krajem i odpierania ukrywajacych sie miedzy górami oddzialów wojska polskiego. W kilka lat po ukonczeniu wojennych zapasów zeslani lustratorowie 1665 r. podaja: „Wezwaniprzed nas mieszczanie zadnego prawa nieproduko-•wali, powiadajac: ze ich nie mieli y teraz nie maja. Jest teraz mieszczanków 15, którym dano slobody na lat 12.
Zamek na skale wymurowany, wkolo murem obwiedziony, spu-stoszal. Possesorem ststwajestjHieronimLanc-koronski, podkomorzy podolski". Ostatnia lustracya 1765 r. podaje: „Skala zadnej osady kupców inszego narodu nie majaca, jedynie zydami, którzy arende trzymaja i krami-ki drobnych rzeczy, jest osadzona. Na elewa-cyi skalistej góry zamek stary, murami dawnymi opasany, w którym miejscu palac nowy, murowany, przez Adama Tarle stste byl wyrestaurowany, ale ten w kilka lat po skonczeniu przez ogien piorunowy spalony zostal, i teraz pusto stoi, szczególnie w oficynach mieszkanie zreparowane. Miesce od inkursyi Tatarów kiedys musialo byc do obrony zdatne, bo tego sa dowodem mury i bastyony, in girum caly zamek opasujace.
Z miasta pro-went roczny na zl. 6487 gr. 7 jest wylikwi-dowany. Do ststwa naleza wsi: Iwanków z Gusztynem, Krasilów, Zabince z Jaroslaw-ka, Lalawa, Berezanka, Dawidkowce, Lo-siacz, Kolodróbka, Sienków. Czysty dochód zl. 39,960 gr. 5 sz. 2". W 1772 r. odpadlo miasto z kilkoma wsiami do Austryi, z Berezanki zas utworzono ststwo. Uszczuplone takim sposobem ststwo skalskie skladalo sie z przedmiescia „Woloehy" zwanego, czyniacego w 1789 r. dochodu zl. 1676 gr. 8 i ze wsi Latawy nad Latawka, z której Piór. Tarlo, dzierzawca, mial czystej intraty zl. 8337 gr. 8. B. R