Początek książki...O Galicji ...Zdjęcia z kresów ..Mapy historyczne..Kresy wschodnie

WIADOMOŚCI OGÓLNE O POWIECIE. Położenie, krajobraz, komunikacja.

Powiat skałacki leży w pn. wsch. części województwa tamopolskiego. Obejmuje on obszar liczący 876 T<m kw., zamieszkały przez 89.500 mieszkańców, z czego 102 mieszkańców przypada na l km kw. Od wschodu graniczy z Rosją sowiecką, oddzielony od niej górnym biegiem rzeki Zbrucz; od południa styka się z powiatem kopyczynieckim, od zachodu z powiatami trem-1x)welskim i tarnopolskim, zaś od północy ze zbaraskim. Powiat rozpada się na 10 gmin zbiorowych, liczących 70 gromad i 3 miasta a to Skałat (miasto powiatowe), Podwołoczyska i Grzymałów.

Pod względem krajobrazowym przedstawia się powiat różnorodnie. Składają się na to dość głębokie jary rzeczułek przerzynających powiat w kierunku pd. wsch. a znajdujących swe ujście jako dopływy prawobrzeżne w Zbruczu. Ścianki jarów nie są typowymi dla Podola, rzeczki bowiem, jakie spowodowały rzeźbę terenu, są raczej większymi potokami. Dlatego też nie można tu mówić o jarowości, tak typowej dla południowego Podola, ale raczej o falistości terenu. Drugim motywem krajobrazowym jest pasmo wzgórz, ciągnące się od pn. zach. ku pd. wsch. przez środek powiatu, pokrytych w większości lasami. Łańcuch tych wzgórz nosi nazwę Miodoborów, stanowiących najwyższe partie wzniesieniowe terenu wschodniego naszego województwa. Dzięki swemu przebiegowi Miodobory dzielą powiat na pn. wsch. falisty i pd. zach. równinne - stepowy, który to stanowi trzeci motyw krajobrazowy.

Jeżeli chodzi o budowę geologiczną, to podkład stanowią utwory osadowe i wreszcie pozostałości wapiennych raf koralowych dawnego morza sarmackiego. Należy przy tym zaznaczyć, że właśnie same Miodobory stanowią pozostałości raf koralowych epok ubiegłych.

Fot. H. Gąsiorowski

Miodobory Grzbiet skalny.

Nawodnienie powiatu słabe, ogranicza się bowiem do występowania małych rzeczułek, znajdujących swój początek w okolicach bagnistych lub stawach, występujących w części północnej powiatu dość licznie.

Na skutek swego położenia geograficznego, powiat skalacki objęty jest klimatem zimnym, stąd pozostaje w strefie t. zw. zimnego Podola.

Pod względem komunikacyjnym powiat przedstawia się nieszczególnie. Wprawdzie przebiegają wzdłuż i wszerz gościńce, jednak sieć kolejowa należy do najuboższej w województwie, co utrudnia utrzymanie żywszego kontaktu z większymi ośrodkami Polski. Linia kolejowa przebiega na małym odcinku pn. wsch. powiatu, łącząc tylko Grzymałów i Skałat z Tarnopolem, oraz na jeszcze mniejszym odcinku pn., łącząc z Tarnopolem Podwołoczyska. Natomiast 2/3 powiatu pozbawione są w zupełności linii kolejowej. Wprawdzie dzięki dość bogatej sieci dobrych gościńców, komunikacja autobusowa jest utrzymana, jednak wskutek specyficznego przebiegu głównego gościńca, nie może zaspokoić potrzeb reszty terenu powiatu, z tego też powodu typowym środkiem lokomocji na przestrzeniach kilkudziesięciokilometrowych jest furmanka, a w najlepszym razie dorożka. Ponieważ jednak ze Skałatu, Podwołoczysk i Grzymałowa rozchodzą się systemem promienistym drogi do wszystkich osiedli, łącząc się jednocześnie okrężnie ze sobą, przeto dostęp do poszczególnych punktów turystycznych jest łatwy, oczywiście furmankami. Z dróg gruntowych dobrze utrzymaną jest dla celów turystycznych i zaopatrzoną w znaki turystyczne droga, wiodąca z Rasztowiec do Kręciłowa.

Historia powiaty.

Powiat skałacki, jako fragment przepięknej krainy podolskiej, posiada bogatą przeszłość, która sięga czasów pisma nieznających, a których ślady mieszcząło się głęboko w ziemi. Od czasu do czasu pług rolnika wyrzuci na powierzchnię ziemi jakiś przedmiot, będący dziełem ludzkim, a stąd dokumentem przedhistorycznego życia powiatu. Znaleziska i wykopaliska te świadczą o zamieraniu jednych, a w ich miejsce powstających nowych kultur człowieka przedhistorycznego. Liczne stanowiska dawnych osad z epoki kamienia/i bronzu, ciągną się wzdłuż Zbrucza, dając podstawę dla badań archeologicznych W czasach późniejszych, około II i III w. po Chr. sięgały tu wpływy imperium rzymskiego, o czym świadczą znaleziska 'w postaci ozdób i monet. Następnie liczne grodziska, zwane tu horodyszczami^ stanowią dokumenty życia Słowian. Wykopano urny z czasów .pogańskich plemion słowiańskich, zaś w od--ległości 10 km 'od |pd. granicy powiatu wydobyto w Zbruczu kamienny posąg bożka Światowida, który umieszczony został w Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. Niezależnie od tego w reionie tym znajdują się ślady religijnych kultów pogańskich Słowian.

Pierwszym pisanym dokumentem dotyczącym historii naszej ziemi jest kromka ruskiego kronikarza Nestora (+1114), w której stwierdza, że ,,. . . . roku 981 wyruszył Włodzimierz na Lachów i zabrał grody ich Przemyśl, Czerwień i imię i te dotąd pozostaje . .^ Jak z tego wynika, posiadaczami tej ziemi byli Polacy, na .których książę kijowski Włodzimierz je zdobył i przyłączył do Rusi kijowskiej. O te ziemie zwanei Grodami Czerwieńskimi toczy się walka za czasów panowania Bolesława Chrobrego. Odzyskane na krótki czas, zostają te ziemie w XI w. ponownie zdobyte przez książąt ruskich, którzy tworzą księstwo ruskie ze stolicą w Przemyślu, następnie dwa oddzielne księstwa włodzunięrskie i halickie,, do którego nasz po-wiat w tym czasie należał. Powiat skałacki jako ziemia pograniczna, staje się w tym czasie terenem walk między władcami księstwa włodzimierskiego a książętami halickimi, późnief po wymarciu RościsławiczóWy między książętami ruskimi i ich stronnikami. . ,

W latach 1211 1213 toczyły się na północnej krawędzi- powiatu walki wojsk Daniela Romanowicza, popieranego na tron halicki przez króla Leszka Bia--

Fot. L. Prelicz

Typy ludowe z Nowosiółki Skałackiej.

łego. W czasie jego krótkiego panowania wpadają tatarzy, pustosząc zupełnie ziemię i nnimo oporu Dany ły, narzucając tej krainie jarzmo ,n.a blisko 100 lat. Z pod jarzma tatarskiego po długich bojach uwalnia Ruś Czerwoną król Kazimierz Wielki! i jako spadkobierca prawny ostatniego księcia Ruisi Halickiej Bolesława Trojdenowicza, opiera granice Polski o Zbrucz, zajmując również część Wołynia.

Utrwaliwszy się na Rusi, król Kazimierz Wielki pierwszy rozpoczyna na niej wielką pracę gospodarczą, pozostawiając po sobie trwałe na zawsze wyniki. Otacza miasta swą możną opieką, wznosi warownie, ściąga osadników i ludzi rycerskich, rozdaje im puste przestrzenie urodzajnej ziemi pod osadnictwo. Pod okiem mądrego króla- gospodarza wzrasta ufność, ustala się porządek wewnętrzny, podnosi się handel i miejscowy przemysł rękodzielniczy.

Po śmierci ^,króla chłopków^ (1370) Ludwik Węgierski i zarazem król polski przyłącza Ruś do Węgier na czas od 1372 do 1387 r. Za czasów królowej Jadwigi (1387) Polska odzyskuje Ruś na razie jako lenno, a wpływy polskie sięgają w tym czasie po Strypę i Zbrucz, poczym w roku 1434 całe Podole wchodzi już bezpośrednio do Korony Polskiej jako odrębne województwo ruskie i podolskie, przy-czym powiat skałacki wcielony został do województwa ruskiego.

Od tego czasu rozpoczyna się intenzywna praca osadnicza, która do największego rozkwitu dochodzi w w. XVI i części XVII. Pojawia się wiele miast powstających na zasadach prawa magdeburskiego/z zachodniej części Polski ściągają liczne rzesze osadników, język polski powszednieje. Tu należy nadmienić, że do^ rzędu osad w tym czasie powstałych należy Skałat i Grzymałów.h Odtąd też: Ruś Czerwona ze Lwowem po wieczne czasy z Królestwem Polskim nieoddzielnie połączona^ (pisany akt przez króla Władysława Jagiełłę) dzieli z Polską Jej złe i dobre losy aż do pierwszego rozbioru. Pod władaniem królów polskich stałe się ziemia nasza perłą Korony Polskiej, krainą mlekiem i miodem płynącą.

Kulturalna praca posłannictwa Polski na wschodzie natrafia jednak na coraz to liczniejsze trudności, ziemia bowiem bogata, stanowi przynętę dla głodnych hord tatarskich, które licznymi najazdami nawiedzają te strony, zamieniając je w ruinę i zgliszcza. Powtarzanymi najazdami tatarzy utarli sobie ku Polsce 3 szlaki tradycyjne, a to: kuczmański, czarny i wołoski, które wychodząc od Krymu i rozchodząc się na wiele odnóg, zbiegały się pod Lwowem. Jeden z tych szlaków, mianowicie kuczmański prowadził przez powiat skałacki, szczególnie przez Grzymałów,. następnie na Trembowlę, Zborów i Złoczów, zaś odnogi jego sięgały na południe do Dniestru, za którym ciągnął się szlak wołoski, zwany także złotym. Wszystkie te szlaki odegrały w dalszych dziejach tej ziemi znaczną i krwawą rolę, stając się widownią łupiestw, pożogi, mordów! i jassyru nieszczęsnego. Na tych szlakach polski oręż rozprawiał się z tatarami, wołochami, moskalami, węgramii i turkami. Stąd też kraina tu opisywana stanowi jedno wielkie pobojowisko i cmentarzysko.

Dla utrzymania ładu i porządku w kraju i jego obrony, powstaje bogata sieć zamków i zameczków, o które rozbijają się nieprzyjacielskie zastępy. W tym też czasie pojawia się swoisty typ kresowego rycerza-zagończyka, uczonego w twardej i krwawej szkole życia kresowego. Z takiej właśnie szkoły wyszedł obrońca tych ziem król- bohater Jan III Sobieski.

W dziejach obchodzącego nas terenu krwawo zapisują się lata 1648, 1651, 1653, 1657, 1665, lata morowej zarazy, najazdów, mordów i pożogi wojennej. Kozactwo pod wodzą Chmielnickiego, tatarzy, moskale i 'turcy pustoszą kraj doszczętnie i wyludniają. Prawo zamienia się w bezprawie, żywi zazdroszczą umarłym^. W roku 1675 pasza Ibrahim Szyszman zdobywa Skałat i Grzymałów, ale zagrożony flankowym ruchem hufców króla Sobieskiego, cofa się na południe za Dniestr.

W roku 1772 powiat skałacki, należący wówczas do powiatu trembowelskiego dostaje się wraz z całą Małopolską pod panowanie Austrii drogą zaboru, 2 przydziałem administracyjnym do t. zw. cyrkułu tarnopolskiego. Rok ten wprowadza nowe porządki, urządzenia i systemy obce polskiemu obyczajowi. W latach 1782 1790 drogą t zw. reformy Józefińskiej zniesiono 19 klasztorów na terenie Podola. Naród popada w apatię, z której w roku 1809 wyrywa go chwilowo wojna Napoleona I z Austrią, który rozpoczął t. zw. drugą wojnę polską. Wkroczyły na nasz teren zbrojne oddziały z Królestwa Polskiego, zasilając partyzanckie drużyny. Ośrodkiem rozbudzonego wtedy ruchu staje się Tarnopol, gdzie płk. Piotr Strzyżowski organizuje oddział złożony z 1500 partyzantów, gromiąc następnie pod Chmielówką przeważające siły austriackie i wyrzucając je na Bukowinę. Niestety jednak nadzieje nasze nie ziściły się.

W latach 1809 1815 okupowany był powiat przez wojska rosyjskie w związku z walkami, jakie prowadził ks. J. Poniatowski z austriakami, poczym do wybuchu wojny światowej pozostawał pod zaborem austriackim. Wojna europejska dała się dotkliwie we znaki powiatowi, który w ciągu 3-letniego okresu wiele ucierpiał od działań wojennych w czasie okupacji rosyjskiej i następnego zdobycia powiatu przez wojska austriacko- niemieckie.

Zniszczenia wojennego dokończyły walki ukraińsko - polskie i okupacja ukraińska powiatu, a następnie kilkutygodniowa inwazja bolszewicka. Zanim więc powiat skałacki powrócił ostatecznie do Odrodzonej Polski, przebył bardzo ciężkie wypadki wojenne i poniósł wielkie ofiary krwi i mienia, by orężem polskiego żołnierza w zwycięstwie nad nawałą czerwo-

Fot. H. Gąsioromki

Horodnica Widok na Miodobory.

nego wschodu, zadokumentować po wieczne czasy swą do Korony Polskiej przynależność.

Jak z powyższego rysu historycznego wynika,na terenie powiatu miały miejsce zmagania się naszej państwowości z najeźdźcą, tu broniono nie tylko całości ziem, ale i dorobku kultury i cywilizacji zachodnie). Tu istniała twarda szkoła rycerskiego rzemiosła, z której wyszły świetlane postacie narodowych wodzów jak Chodkiewiczów, Czarnieckich, Żółkiewskich, Zamoyskich i Sobieskich, tu rozgrywały się wspaniałe w dziejach narodu epizody walki o honor Polaka. A gdy przemoc wroga na okres półtorawiekowy zniweczyła naszą państwowość, rozdzierając ją na trzy krwawiące części, coraz to nowe pokolenia po sobie następujące czerpały otuchę z tradycji dawnego rycerstwa, na tej ziemi żyjącej. Tu na przedpolach zbaraskich znalazł natchnienie twórczy umysł Sienkiewicza, by siłą swego geniusza krzepić polskiego ducha, tu wreszcie wśród pożogi i zgliszcz wojny światowej wykuwał się nowy typ polskiego żołnierza ochotnika- niepodległościowca, by wywalczyć wolność i trwały byt Tej, która w duszach i sercach przemijających w cierpieniu pokoleń Nie ZGINĘŁA!

Rys etnograficzny powiatu.

Kultura materialna. Ludność powiatu zajmuje się głównie rolnictwem, i związanymi z nim zajęciami ubocznymi, do których należy m. i. chów bydła domowego. Do uprawy roli używa lud narzędzi takich jak pług, sierp, brona i cep. Hodowlą rasowego polskiego bydła czerwonego zajmuje się na większą skalę majątek p. Janiny Jaruzelskiej w Kaczanówce. Rasa ta jest też kultywowana przez drobnych rolników.

Na uwagę zasługuje też bardzo wysoko, a najwyżej w województwie tarnopolskim rozwinięte pszczelnictwo, prowadzone od czasów najdawniejszych,przy czy m występują tu jeszcze pasieki pierwotnie

urządzone.

Z naturalnych bogactw należy wymienić lasy, pokrywające niemal na całej przestrzeni Miodobory. Ponadto pasmo miodoborskie zawiera bogate złoża lepszego i gorszego wapniaka, używanego do budowy dróg i fundamentów pod budowle. W Kręciłowie występuje nowoodkryty pokład kwarcu, w Luce Małej

Fot L. Prelicz

Stare ule z wydrążonych pni.

i Kałaharówce wapniak w lepszym gatunku, w Luce Małej ponadto oryginalny zielony piasek (z domieszką arsenu żelaza),-wreszcie w Kałaharówce znaczne pokłady żółtej gliny.

Jeżeli chodzi o budownictwo wiejskie, to zamożniejsi rolnicy budują domy z cegły na fundamentach z wapniaka; dachy kryte przeważnie blachą. Biedniejsi stawiają szkielet chaty drewniany, który wytępiają gliną zmieszaną ze słomą i plewą. W takim wypadku fundamentów często brak; dachy tych domów kryte często słomą. Na zimę domy okrywane są dookoła drugą ścianą ze słomy, zw. zahatą^.

Oryginalny strój. regionu znajduje się w zaniku na skutek upartego wnikania miejskiej tandety. Charakterystyczny strój spotyka się jeszcze w Nowosiółce Skałackiej, w Starym Skalacie i Połupanówce. Strój jest wyrobu miejscowego.

Kultura społeczna. Wśród ludności zamieszkującej powiat skałacki zachował się do dziś jeszcze szereg zwyczajów i obyczajów, praktykowanych dotąd z pewną ścisłością. Istnieją tu zwyczaje związane z właściwą pracą ludu, stanowiąc poniekąd pewnego rodzaju obrzędowy kalendarz ludowy, przekazywany z pokolenia na pokolenie. Ponadto motywy zwyczajowe dotyczą samego człowieka od chwili jego urodzenia aż do śmierci. Obchodzone są bardzo uroczyście z zachowaniem rodzinnej tradycji i obrzędów ważniejsze święta kościelne jak Boże Narodzenie, Wielkanoc i Zielone Świątki, Okresy tych świąt obfitują w liczne przesądy, wróżby i związane z tym zwyczaje.

Kultura duchowa. I w tym zakresie nie brak motywów ciekawych, jakkolwiek stanowiących raczej wyraz innych powiatów wschodnich naszego województwa. Wiara w demony i siły nadprzyrodzone, a stąd krążące rozliczne przesądy i zabobony, wiara w t. zw. czary, w moc wiejskich wiedźm wróżących przyszłość, to motywy duchowej kultury, które poniekąd urobiły nawet swoistą etykę ludową.

Poza tym lud jest religijny, odbywa sumiennie wszelkie kościelne praktyki, przestrzega przykazań kościelnych i urządza dalekie pielgrzymki do licznych miejsc odpustowych. W samym powiecie odbywa się szereg odpustów, szczególnie w skalnych monastyrach i skalnej pustelni w Kręciłowie (w 2-gi dzień Zielonych Świąt), która specjalnie cieszy się dużym nasileniem pętników, nieraz z bardzo odległych stron.

Początek książki...O Galicji ...Zdjęcia z kresów ..Mapy historyczne..Kresy wschodnie

Początek