Początek książki...O Galicji ...Zdjęcia z kresów ..Mapy historyczne..Kresy wschodnie Księgarnia “Kresy Wschodnie”

Początek

Powiat BRZEŻANY

Powierzchnia 1155 km* — Ludność 94.532.

Brzeżany miasto powiatowe na linji kolejowej Lwów — Podhajce. Ludność 11.023, stacja kolejowa w miejscu, dorożki z dworca do miasta w dzień 1*70, w nocy 2'20 zł,

Z Brzeżan do Podhajec kursuje autobus. Hotele: Europejski, Galicyjski, Bergmana, Steintinka, ceny 2—4 zł. Restauracje: Europejska, Blumera, Ślusarska, Zatwarnickiego. Cukiernie: Haekla, Zapłatyńskiego. Urzędy państwowe i samorządowe: Starostwo, Sąd okręgowy i po« wiatowy. Władze wojskowe, Urzędy skarbowe, Urząd Ziemski, Wydział Powiatowy, Urząd pocztowo telegraficzny, pow. Komenda P. P., Inspektorat szkolny, Zakłady naukowe: Gimnazjum, Seminarjum naucz, żeńskie, Instytucje ekonomiczne i finansowe: Kasa Oszczęd., Kółko rolnicze, Kasa »Jedność«, Organizacje sportowe i społeczne: Klub sportowy »Sieniawa«, Tow. »Sokół«, Związek Strzelecki, Zw. harcerski, »Gwiazda«, Bojan ,. Oddział miejscowy Wojewódzkiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego.

Brzeżany, jak wszystkie miasta dawne, obronne leżą wśród wzgórz częściowo zalesionych, rzuconych po obu brzegach rzeki Złota Lipa, nad 3 km. długim i prawie i km. szerokim stawem. Z podolskich okolic jedna z naj­piękniejszych — wielbiona przez poetów takich jak J, Słowacki — godna uwagi i bliższego poznania. Historja miasta, to historja rodu Sieniawskich, którym zawdzięcza swą świetność, rozwój i znaczenie. Początki osady brzeżańskiej gubią się w mrokach starożytności, a do historji przechodzą dopiero w roku 1530, kiedy to król Zygmunt I swoim przywilejem zezwolił »Szlachetnemu i mężnemu Mikołajowi z Sieniawy, bacząc na wierne usługi zało­żyć, utworzyć i uposażyć* miasto na prawie magdeburskiem. Od tej chwili losy Brzeźan splecione ściśle z losami jednego z najbardziej rycerskich i Ojczyźnie zasłużonych rodów, przezywają swój wiek zloty, stają się prawdziwą perłą w Koronie Rzeczypospolitej.

Na uwagę zasługuje:

Zamek niedaleko od stacji kolejowej, u wejścia do miasta. Wzniesiony na miejscu z natury niedostępnem, na wyspie między dwoma ramionami Złotej Lipy, dawniej broniony ze wszech stron wodą, stawami i mocząrami — założenie swe zawdzięcza Mikołajowi Sieniawskiemu woj. Ruskiemu, hetmanowi wk. koronnemu. On to w r, 1554 zbudował zamek — fortecę »Bogu na chwalę i na obronę wiernych chrześcijan< jak świadczy o tem napis, umieszczony na dobrze do dziś zachowanej bramie.

Gmach zamkowy tworzy w rzucie poziomym prawie regularny pięciobok, zamknięty dwu i trzy piętrowymi budynkami mieszkalnymi z obszernym dziedzińcem wewnątrz i z trzema basztami po rogach, z których dwie półokrągłe, jedna pięcioboczna. Cała budowa, mimo późniejszych dobudówek i uszkodzeń, przypomina średniowieczną warownię (grube mury, potężne baszty, wyloty strzelnic, skierowane na wprost).

-Zewnętrzna ściana płd-wsch. narożnika, najwięcej ozdobiona, ma okna w pięknych kamiennych oprawach, u góry szeroki arkadowy fryz z pilastrami, w których mieściły się strzelnice — dotkliwie uszkodzone w czasie wojny pociskami rosyjsk!emi> wyłoni w ścianach i dach zniszczony). Ma szczęście ocalała znajdująca się tu pięknu

Brzeżany .Zamek...., Brzeżany. Kaplica zamkowa i brama, ..Brzeżany, Dziedziniec zamkowy.

renesansowa brama (zamurowana) z pięknem! obranie* wantami kamłennemi, a nad nią tarcze herbowe Sieniawskich i napis,

W dziedzińcu zachowały się słabe ślady dawnych, kolumnowych galeryj biegnących wzdłuż ścian, część fryzu podobnie jak zewnątrz i piękny kościół zamkowy, z dwoma bocznemi kaplicami, z fasadą o szlachetnej, barokowej architekturze.

Wnętrze kościoła olśniewa wprost wytwornością de­koracyjną sklepień, kopuł i szeregiem wybitnych dziel sztuki. Należą tu: ołtarz z białego marmuru i mozaika z kolorowego marmuru z artystycznemu płaskorzeźbami, mozajkowym obrazem Matki Bożej, kopuła prawej bocznej kaplicy ozdobiona rzeźbami barokowemi, piękne barokowe freski nad chórem, (nieco zniszczone) grobowce i sarkofagi Sieniawskich wykonane bądź w alabastrze, bądź w marmurze, lub w cynie, z pełnemi postaciami lezących rycerzy — przez mistrzów dłuta Henryka Horsta (Iwowianin, rzeźbiarz w XVI w.) i Jana Pfistera (wrocławianin osiadły we Lwowie 11610—1656). Z tych szczególnie godne Ujrzenia: nagrobek Adama Hieronima Sieniawskiego (1619) oraz potrójny nagrobek trzech jego synów. (Gdy te słowa piszemy, część sarkofagów nie wróciła jeszcze z Krakowa, dokąd je wywieziono przed najazdem bolszewików). O mury tak dziś zniszczonego zamku i piersi dzielnych ożywionych miłością Ojczyzny i żołnierską ofiarnością zdrowia i życia obrońców ~ rozbijały się niejednokrotnie zapędy czambułów tatar* skich, zbrojne watahy kozackie w latach 1648 i 1655, a na* wet kilkudziesięciotysięczne armje tureckie pod wodzą Ibrahima Szyszmana (wrzesień 1675) i Ibrahima Szej-Jana (1676). W przewidywaniu wojen tureckich, obron­ność zamku została wzmocniona przez Mikołaja Sieniaw* skiego wojew. wołyńskiego i hetm. poi. kor. (t 1648) a to przez usypanie dobkoła zamku w czworobok wysokich watów, oszkarpowanych dębowymi balami, z czterema

10. Brzeżany. Grobowce Sieniawskich,

wysuniętymi bastjonami po rogach i z trójkątnem umoc­nieniem przodowem od strony miasta. Ody ustała burza wojenna, w garnku brzeżańskim odbywały się liczne zjazdy i uroczystości. Gościli tutaj w r. 1648 król Au­gust II, w r. 1702 mieszkał tutaj gościnnie podejmowany ks. Franciszek Rakoczy wojew. siedmiogr, i słynny wódz powstańców węgierskich , a w r. 1707 zajechał nawet car wszechrosji Piotr Wielki. .

Ze śmiercią jednak ostatniego męskiego potomka Sie­niawskich Adama Mikołaja w r. 1726 kończy się nie­stety okres świetności i znaczenia zamku brzeżańskiego, o którego bogactwach i przepychu, dziś już tylko le­gendarnym, dowiadujemy się z inwentarza sporządzo­nego w r, 1762. Otóż wedle tegoż odznaczało się przedewszystkiem wnętrze skrzydła wschodniego, gdzie mie­ściły się »dolne« i »górne« pokoje, służące właścicielom za mieszkanie i do przyjęć. Ściany pokoi tych obite były wzorzystym karmazynowym brokatem o zielonem lub żółtem tle. Na sufitach. obrazy przedstawiające sceny z wypraw wojennych (Żurawińska, wiedeńska), lub też wspaniałe, rzeźbione kasety. Posadzki kamienne, marmu­rowe lub z drzewa, w pokojach meble z rozmaitych epok.

W wielkie; sali przyjęć wisiało 48 portretów królów polskich,— to tei nazywano ją królewską — inne sale »Żurawińska«, »wiedeńska<<, od obrazów zdobiących stropy. Z ostatnią ż Sieniawskich Zofją, przeszła potężna fortuna brzeżańska na ks. Czartoryskich, którzy nie wiele dbali o zamek i jego stan.

Po zaborze Małopolski przez austrjaków, zamek brzeżański został rozbrojony, waty forteczne zdemolowane, a co lepsze skarby jego wywiezione do innych rezydencji wielkopańskich <Puławy, Wilanów, Łańcut). Nie uratowało zamku przejście Brzeżańszczyzny w ręce ks. Lubomirslcich (koniec XVIII w.) ani też potem nabycie ich przez Potockich <pocz. XIX w ",>. W dawnych komnatach pozostały już tylko gołe ściany, których także nie uszanowano, lecz wynajęto częściowo na koszary i magazyny, a częściowo zamieniono na browar. Nie lepszy los spotkał kościół zamkowy, w którym pomieszczono magazyn wódki, a rozpijany przez arendarzy motłoch pootwierał wspaniałe trumny, złupił i zrabował bezkarnie cenności w nich zawarte. Lecz pod wpływem tych świętokradztw obudziło się sumienie w narodzie, a pod naciskiem opinji publicznej hr. Stanisław Potocki w r. 1878 odnowił częściowo kościół, przywrócił mu wspomnienia dawnej świetności i uratował pozostałe je­szcze pomniki.

Ratusz v środku miasta zbudowany w r, 1811, jest to piętrowy budynek z wieżą zegarową i herbem Po­tockich na szczycie. Na piętrze mieści się od 100 lat z górą gimnazjum wsławione tem, iż z murów jego wyszli ludzie sławni i zasłużeni jak: Kornel Ujejski poeta. ostatni romantyk, Bielawski — historyk, Szaszkiewicz —ukraiński poeta, dr Emil Dunikowski, prof. Uniwersytetu, Rydz»Smigły — Gen. W. P., sławny marszem na Kijów w 1920 r. i wielu innych. Przed ratuszem biust Jana III zni­szczony w czasie bratobójczej wojny z ukraińcami. W ra­tuszu muzeum ziemi brzeźańskiej zawiera 1000 ekspona­tów codziennie otwarte dla publiczności.

Cerkiew naprzeciw ratusza pod wezwaniem św. Trójcy mieści w swych murach w lewej, bocznej nawie w ołtarzu obraz Matki Boskiej, przeniesiony tutaj z ko­ścioła zamkowego w 1830 r. — obraz wielkiej wartości, może jeden z najstarszych w Małopolsce wschodniej. Tutaj znajduje się też relikwiarz z polowego ołtarza Mi­kołaja Hieronima Sieniawskiego, a jest nim posrebrzana trumienka z ręką św. Jana Chrzciciela. Dawniej tru­mienka była cała srebrna grubo pozłacana, zamykana na kłódkę z jednego korala zrobioną, — stanowiła ona może największy skarb w zamku—

lecz przez austrjaków zrabowana, zastąpiona została obecną.

Kościółek ormiański z tyłu za cerkwią z XVIII w.. otoczony murami, posiada artystycznie nakładane drzwi. Wsławił się tem, iż był pierw­szą stacją kapłańskiej pracy obecnego metropolity obrz. ormiańskiego ks. arcyb. J. Teodorowicza.

Na wzgórza przy ulicy Rajskiej rz.-kat. kościół pa­rafialny zbudowany z końcem XV w, z kamienia cio­sowego, w stylu gotyckim oszerokich łukach. Wewnątrz 2 portrety Sieniawskich, piękny wielki ołtarz, dębowe, rzeźbione konfesjonały w stylu gotyckim. Obok kościoła dzwonnica z 1630 r. Dookoła kościoła mury obronne z szeregami strzelnic, Na szcze­gólną uwagę zasługuje portal kościoła zdobny w dosko­nale do dziś zachowane herby Sieniawskich,

W kierunku stawu na wzgórzu, z którego roztacza się przewspaniały widok, stoi kościół i klasztor OO. Bernardynów, budowany w latach 1630—1683. W głów­nym ołtarza obraz Wniebowzięcia — ściąga licznych piel­grzymów w dzień odpustu na św. Antoniego (13 czerwca). U wejścia do kościoła zwracają uwagę piękne, profilo­wane odrzwia kamienne. Obok kościoła kopiec grun­waldzki usypany w 500 rocznicę zwycięstwa polskiego oręża nad prusactwem.

Synagoga zbudowana przed 500 laty dopełnia ca­łości pamiątek i świadczy chlubnie o kulturze narodu, który już przed wiekami darzył tolerancją i wolnością każdego, czyja stopa stanęła na polskiej ziemi.

Na uwagę zasługują też stosunkowo liczne w Brzeżanach dworki szlacheckie z oryginalnemi polskiemi gan­kami dwu i cztero słupowemi i daszkami mansardowemi, których wdzięk i piękno rodzime budzi wspomnienia przysłowiowej polskiej gościnności i serdeczności. Na południe od miasta (2 km) prowadzi wspaniała lipowa aleja do wsi Raj, w której stoi stary, dawniej Sieniaw­skich, pałacyk myśliwski — w stylu renesansowym, z czte­rema wieżami założonemi na krzyż wedle staropolskiego wyrażenia »w mir« — dla uczczenia czterech stron świata. Jeszcze przed wojną posiadał on cenną bibljotekę, oraz wiele dzieł sztuki i zabytków historycznych. Kaplica pałacowa miała ściany przystrojone drogiemi gobelinami — dziś niestety świeci pustką.

Przy gościńcu rohatyńskim (na półn.-zach.) około 3 km od Brzeżan, obok wsi Leśniki sławnej z wyrobu d. dobrych miodów pitnych, są w lesie siady istniejącego jeszcze przed wojną, obecnie spalonego, monasterku drewnianego, obok zaś potężny głaz piaskowy, wypłu­kany przez deszcz i wichry, zwany przez tutejszą ludność — >>kamleniem djabelskim«.

Na linji Potutory—Tarnopol, koło wsi Źołnówka •— w tak zwanej »Giuchej dolinie<< — potężny, 35 m wysoki wjadukt kolejowy.

Wieś Buszcze położona 14 km od Brzeżan, przy linji kolejowej Brzeżany—Podhajce, posiada starożytny, bo z 1367 r. kościół obwiedziony murem, z wieżą obronną, której okna dolne są renesansowe, a górne romańskie.

Krasnopuszcza (22 km od Brzeżan) w przepięknej lesistej okolicy, posiada klasztor OO. Bazyljanów prawdo­podobnie fundowany przez Jana III Sobieskiego w miejscu chatki pustelnika, w której wedle podania znalazł król schronienie, gdy zabłądził w czasie polowania. W mo« nasterze znajdują się darowane przez króla Jana III dwa oryginalne portrety przedstawiające ofiarodawcę i jego małżonkę, królową Marysieńkę. Po dawnej (1890) istniejącej tu cerkwi pozostały tylko carskie wrota wspanialej mozajkowej roboty, jak też dzwonnica, w której dzwony ulane są z dział przez Jana III na Turkach zdobytych.

Wojna światowa pozostawiła po sobie liczne ślady w niezasypanych dotychczas rowach strzeleckich i licz­nych mogiłach żołnierskich na miejscach krwawych po­bojowisk.Początek

Książka..O Galicji ...Zdjęcia z kresów ..Kresy wschodnie GrzymałówInterakcyjna mapa Polski i świata